导图社区 内经讲义(二)
内经讲义(二)的思维导图,汇总了如下章节知识: 五、气血精神、六、经脉逆顺、七、百病始生、八、病之形态、九、色脉参伍、十、治病求本
编辑于2023-06-29 12:23:12 山东省内经讲义(二)
五、气血精神
决气
黄帝曰:余闻气者,有真气,有正气,有邪气。何谓真气? 岐伯曰:真气者,所受于天,与谷气并而充身也。 正气者,正风也,从一方来,非实风,又非虚风也。 邪气者,虚风之贼伤人也,其中人也深,不能自去。 正风者,其中人也浅,合而自去,其气来柔弱,不能胜真气,故自去。(501)
真气:又名元气。禀受于先天父母,与后天水谷精微之气共同构成充养人体生命最基础的精气。 正气:此指四时正常的气候,并非人体内正气。 邪气:泛指四时不正之气。 正风:适时之风,与季节相符。 从一方:来此与季节相符合的方位来。 虚风:非时之风,与季节不符,属致病邪气。
真气、正气、邪气的概念和作用
黄帝曰:余闻人有精、气、津、液、血、脉, 余意以为一气耳,今乃辨为六名,余不知其所以然。 岐伯曰:两神相搏,合而成形,常先身生,是谓精。 何谓气?岐伯曰:上焦开发,宣五谷味,熏肤,充身,泽毛,若雾露之溉,是谓气。 何为津?岐伯曰:腠理发泄,汗出溱溱,是谓津。 何为液?岐伯曰:谷入气满,淖泽注于骨,骨属屈伸,泄泽补益脑髓,皮肤润泽,是谓液。 何谓血?岐伯曰:中焦受气取汁,变化而赤,是谓血。 何谓脉?岐伯曰:壅遏营气,令无所避,是谓脉。(502)
两神相搏:此言男女交合。 汗出溱溱:形容汗出很多汁状。 淖泽:指水谷精微中质稠浊如膏泽,具有滋润作用的精微物质。 泻泽:渗出而起润泽作用。 中焦受气取汁:指中焦受纳水谷并吸收其精微。 壅遏:约束。
精气津液血脉的概念、功能
黄帝曰:六气者,有余不足,气之多少,脑髓之虚实,血脉之清浊,何以知之? 岐伯曰:精脱者,耳聋;气脱者,目不明;津脱者,腠理开,汗大泄;液脱者,骨属屈伸不利, 色夭,脑髓消,胫痹,耳数鸣;血脱者,色白,夭然不泽,其脉空虚,此其候也。 黄帝曰:六气者,贵贱何如?岐伯曰:六气者,各有部主也, 其贵贱善恶,可为常主,然五谷与胃为大海也。(503)
脑髓消:指脑力不足,如健忘、迟钝等。 各有部主:指六气各有其分布部位和所主之脏腑。 可为常主:指六气的主次常变,分别由其所属的脏腑决定。
六气耗脱症候特点
食气入胃,散精于肝,淫气于筋。食气入胃,浊气归心,淫精于脉。 脉气流经,经气归于肺,肺朝百脉。输精于皮毛。毛脉合精,行气于府。 府精神明,留于四脏,气归于权衡。权衡以平,气口成寸,以决死生。 饮入于胃,游溢精气,上输于脾,脾气散精,上归于肺,通调水道,下输膀胱。 水精四布,五经并行。合于四时五脏阴阳,揆度以为常也。(504)
淫:浸淫满溢,此处为滋养濡润之意。 毛脉合精:即气血相合。 行气于府:指毛脉所合的精气运行于经脉之中。
寸口脉形成原理
饮食入胃化精微、生气血、 入脏腑、成经脉过程
黄帝问于岐伯曰:人焉受气?阴阳焉会?何气为营?何气为卫? 营安从生?卫于焉会?老壮不同气,阴阳异位,愿闻其会。岐伯答曰: 人受气于谷,谷入于胃,以传于肺,五脏六腑,皆以受气。 其清者为营,浊者为卫,营在脉中,卫在脉外。 营周不休,五十而复大会,阴阳相贯,如环无端。 卫气行于阴二十五度,行于阳二十五度,分为昼夜。 故气质至阳而起,至阴而止。 故曰:日中而阳陇为重阳,夜半而阴陇为重阴。 故太阴主内,太阳主外,各行二十五度,分为昼夜。 夜半为阴陇,夜半后而为阴衰,平旦阴尽而阳受气矣。 日中为阳陇,日西而阳衰,日入阳尽而阴受气矣。 夜半而大会,万民皆卧,命曰合阴,平旦阴尽而阳受气, 如是无已,与天地同纪。(505)
太阴主内,太阳主外:营行脉中,始于手太阴而复合于手太阴;卫行脉外,始于足太阳而复合于足太阳。 大会:言营卫阴阳之会也。
营卫的化生、特性与功能、 运行与会合规律及其与睡眠关系
黄帝曰:老人之不夜瞑者,何气使然?少壮之人不昼瞑者,何气使然? 岐伯答曰:壮者之气血盛,其肌肉滑,气道通,营卫之行不失其常,故昼精而夜瞑。 老者之气血衰,其肌肉枯,气道涩,五脏之气相搏,其营气衰少而卫气内伐,故昼不精,夜不瞑。(506 )
瞑:通"眠"入睡。 昼精:指白天精力充沛,精神饱满。 五脏之气相搏:五脏之气不相协调。 营气衰少而卫气内伐:指营气衰少,卫气运行紊乱,又克伐营气。
营卫与睡眠的关系
黄帝曰:愿闻营卫之所行,皆何道从来?岐伯答曰:营出于中焦,卫出于下焦。 黄帝曰:愿闻三焦之所出。岐伯答曰:上焦出于胃上口,并咽以上,贯膈而布胸中, 走腋,循太阴之分而行,还至阳明,上至舌,下足阳明, 常与营俱行于阳二十五度,行于阴亦二十五度,一周也,故五十度而复大会于手太阴矣。 皇帝曰:人有热,饮食下胃,其气未定,汗则出,或出于面,或出于背,或出于身半, 其不循卫气之道而出,何也?岐伯曰:此外伤于风,内开腠理,毛蒸理泄,卫气走之, 固不得循其道,此气慓悍滑疾,见开而出,故不得从其道,故命曰漏泄。 黄帝曰:愿闻中焦之所出。岐伯答曰:中焦亦并胃中,出上焦之后,此所受气者,泌糟粕,蒸津液, 化其精微,上注于肺脉,乃化而为血,以奉生身,莫贵于此,故独得行于经遂,命曰营气。 黄帝曰:夫血之与气,异名同类,何谓也?岐伯答曰:营卫者,精气也,血者,神气也, 故血之与气,异名同类焉。故夺血者无汗,夺汗者无血,故人生有两死,而无两生。 黄帝曰:愿闻下焦之所出。岐伯答曰:下焦者,别回肠,注于膀胱而渗入焉。 故水谷者,常并居于胃中,成糟粕,而俱下于大肠,而成下焦,渗而俱下,济泌别汁, 循下焦而渗入膀胱焉。黄帝曰:人饮酒,酒亦入胃,谷未熟而小便独先下,何也? 岐伯答曰:酒者,熟谷之液也,其气悍以清,故后谷而入,先谷而液出焉。 黄帝曰:善。余闻上焦如雾,中焦如沤,下焦如渎,此之谓也。 (507)
营卫之所行,皆何道从来:言何处为营卫运行之起始部位。 其气未定:饮食虽进入胃中,但尚未运化。 毛蒸理泄:皮毛被风热之邪熏蒸而腠理开泄。 漏泄:病名。风邪外袭,内有积热,风热相合,致卫气不固,汗出如漏的病症。 血者,神气也:血是水谷精微,奉心神而化生,同时又是神的物质基础。 血者,中焦之精汁,奉心神而化赤。神气之所化也。 夺血者无汗,夺汗者无血:失血或血虚者,勿再发其汗;汗出过多或津液耗损者,勿用耗血动血之法。 有两死,而无两生:夺血夺汗同在,预后不良;夺血夺汗不同在者,有可生之机。 济泌别汁:将水谷代谢后的物质进行过滤而分清浊。浊者从大肠而出,轻者渗入膀胱。 其气悍以清:指酒性辛散,疾速滑利之性。
三焦的部位、功能及其与营卫关系
本神
黄帝问于岐伯曰:凡刺之法,先必本于神。血脉营气精神,此五脏之所藏也, 至其淫泆离脏则精失,魂魄飞扬,志意恍乱,智虑去身者,何因而然乎? 天之罪与?人之过乎?何谓德气生精神魂魄心意志思智虑?请问其故。 岐伯答曰:天之在我者德也,地之在我者气也,德流气薄而生者也。 故生之来谓之精,两精相搏谓之神,随神往来者谓之魂,并精而出入者谓之魄。 所以任物者谓之心,心有所忆谓之意,意之所存谓之志, 因志而存变谓之思,因思而远慕谓之虑,因虑而处物谓之智。 故智者之养生也,必顺四时而适寒暑,和喜怒而安居处,节阴阳而调刚柔, 如是则僻邪不至,长生久视。(509 )
精、神、魂、魄的概念及其相互关系 神的产生及人的思维过程
肝藏血,血舍魂,肝气虚则恐,实则怒。 脾藏营,营舍意,脾气虚则四肢不用,五脏不安,实则腹胀,经溲不利。 心藏脉,脉舍神,心气虚则悲,实则笑不休。 肺藏气,气舍魄,肺气虚则鼻塞不利,少气,实则喘喝,胸盈仰息。 肾藏精,精舍志,肾气虚则厥,实则胀,五藏不安。 必审五脏之病形,以知其气之虚实,谨而调之也。(511)
五神脏的概念
黄帝问于岐伯曰:人之血气精神者,所以奉生而周于性命者也; 经脉者,所以行血气而营阴阳,濡筋骨,利关节者也; 卫气者,所以分温分肉,充皮肤,肥腠理,司关合者也; 志意者,所以御精神,收魂魄,适寒温,和喜怒者也。 是故血和则经脉流行,营覆阴阳,筋骨劲强,关节清利矣; 卫气和则分肉解利,皮肤调柔,腠理致密矣; 志意和则精神专直,魂魄不散,悔怒不起,五脏不受邪矣; 寒温和则六腑化谷,风痹不作,经脉通利,支芦得安矣。此人之常平也。(512 )
论血气精神生理功能
六、经脉逆顺
守经调病
凡刺之理,经脉为始,营其所行,制其度良,内次五藏,为别六腑。愿尽闻其道。 黄帝曰:人始生,先成精,精成而脑髓生,骨为干,脉为营,筋为刚,肉为墙,皮肤坚而毛发。 谷入于胃,脉道以通,血气乃行。经脉者,所以能决死生、处百病、调虚实,不可不通。(601)
经脉的生理功能
夫心藏神,肺藏气,肝藏血,脾藏肉,肾藏志,而此成形。 志意通,内连骨髓,而成身形五脏。五脏之道,皆出于经隧,以行血气。 血气不和,百病乃变化而生,是故守经隧焉。(602)
帝曰:实者何道从来?虚者何道从去?虚实之要,愿闻其故。 岐伯曰:夫阴与阳皆有俞会,阳注于阴,阴满之外, 阴阳均平,以充其形,九候若一,命曰平人。(603)
守经隧的原理
持针有道
七、百病始生
病发之由
夫邪之生也,或生于阴,或生于阳。 其生于阳者,得之风雨寒暑; 其生于阴者,得之饮食居处,阴阳喜怒。(701)
病因的阴阳分类法
阴阳:此指男女房事过度
黄帝问于岐伯曰:夫百病之始生也,皆生于风雨寒暑,清湿喜怒。 喜怒不节则伤脏,风雨则伤上,清湿则伤下。三部之气,所伤异类,愿闻其会。 岐伯曰:三部之气各不同,或起于阴,或起于阳,请言其方。 喜怒不节则伤脏,脏伤则病起于阴也;清湿袭虚,则病起于下; 风雨袭虚,则病起于上,是谓三部。至于其淫泆,不可胜数。(702)
清:通凊,寒冷 三部之气:伤脏的喜怒、伤上的风雨、伤下的清湿三种邪气。 会:要领 方:道也 袭虚:乘虚侵袭 三部:内伤五脏,即中内之部也; 风雨从背而下,故为上部之气; 清湿从尻脚而上,故为下部之气 淫泆:指邪气在体内浸淫、扩散、传变
疾病的病因与发病部位的关系
风雨寒热,不得虚,邪不能独伤人。卒然逢疾风暴雨而不病者,盖无虚,故邪不能独伤人。 此必因虚邪之风,与其身形,两虚相得,乃客其形。两实相逢,众人肉坚。 其中于虚邪也,因于天时,与其身形,参与虚实,大病乃成。 气有定舍,因处为名,上下中外,分为三员。(703)
虚:此指人体真气虚 虚邪之风:泛指不正常的气候,即外来致病因素 两虚:指外界的虚邪之风与人体的真气虚弱 参以虚实:人体真气虚弱与外来邪气盛实的情况同时存在 气有定舍,因处为名:邪气伤人有一定的部位,根据部位的不同而确定其病名
人体真气在发病过程中的主导作用
黄帝问曰:人之居处动静勇怯,脉亦为之变乎。 岐伯对曰:凡人之惊恐恚劳动静,皆为变也。 是以夜行则喘出于肾,淫气病肺; 有所堕恐,喘出于肝,淫气害脾; 有所惊恐,喘出于肺,淫气伤心; 度水跌仆,喘出于肾与骨。 当是之时,勇者气行则已,怯者则著而为病也。 故曰:诊病之道,观人勇怯、骨肉皮肤,能知其情,以为诊法也。(704)
勇怯:体质强弱 脉:人体之经脉气血 恚劳:恚,怒也,劳,过劳
体质与发病的关系
故春秋冬夏,四时阴阳,生病起于过用,此为常也。(705)
黄帝曰:夫子言贼风邪气之伤人也,令人病焉,今有其不离屏蔽, 不出空穴之中,卒然病者,非不离贼风邪气,其故何也? 岐伯曰:此皆当有所伤于湿气,藏于血脉之中,分肉之间, 久留而不去;若有所堕遂,恶血在内而不去。 卒然喜怒不节,饮食不适,寒温不时,腠理闭而不通。 其开而遇风寒,则血气凝结,与故邪相袭,则为寒痹。 其有热则汗出,汗出则受风,虽不遇贼风邪气,必有因加而发焉。(707)
空穴:空穴者,古人多穴居也。上古之人所居的洞穴。 离:作“避开” 分肉:即肌肉。 恶血:瘀血 与故邪相袭:新感受的风寒之邪与体内的湿气、恶血相结合。 故邪,体内原有的邪气,即上文所言的湿气、恶血等。 因加而发:体内原有故邪,加之再感新邪,以致病发。
审察病机
岐伯曰:气血以并,阴阳相倾,气乱于卫,血逆于经,血气离居,一实一虚。 血并于阴,气并于阳,故为惊狂。血并于阳,气并于阴,乃为炅中。 血并于上,气并于下,心烦惋善怒。血并于下,气并于上,乱而喜忘。 帝曰:血并于阴,气并于阳,如是血气离居,何者为实?何者为虚? 岐伯曰:血气者喜温而恶寒,寒则泣不能流,温则消而去之, 是故气之所并为血虚,血之所并为气虚。(710)
气血以并,阴阳相倾:人体阴阳气血出现偏聚偏衰。
帝曰:经言阳虚则外寒,阴虚则内热;阳盛则外热,阴盛则内寒。余已闻之矣,不知其所由然也。 岐伯曰:阳受气于上焦,以温皮肤分肉之间。今寒气在外, 则上焦不通,上焦不通,则寒气独留于外,故寒慄。 帝曰:阴虚生内热,奈何?岐伯曰:有所劳倦,形气衰少,谷气不盛, 上焦不行,下脘不通,胃气热,热气熏胸中,故内热。 帝曰:阳盛生外热,奈何?岐伯曰:上焦不通利,则皮肤致密, 腠理闭塞,玄府不通,卫气不得泄越,故外热。 帝曰:阴盛生内寒,奈何?岐伯曰:厥气上逆,寒气积于胸中而不泻,不泻则温气去, 寒独留,则血凝泣,凝则脉不通,其脉盛大以涩,故中寒。(711)
阳:此指卫气 韩丽。形体因恶寒而站立。 形气衰少词指脾气虚衰。 上交不行,下脘不通。上交不能宣五谷味顾,上交不行,下脘不能化谷精微。不能话古至今,顾夏晚不通。 悬釜。吉汗孔。 觉气。指钟下焦阴寒之气。 温气,温气值及阳气。 奇脉圣。奇脉盛大以涩。迈向粗大紧急。且往来艰涩不畅。
帝曰:善。夫百病之生也,皆生于风寒暑湿燥火,以之化之变也。 经言盛者泻之,虚则补之,余锡以方士,而方士用之,尚未能十全,余欲令要道必行,桴鼓相应, 犹拢刺雪污,工巧神圣,可得闻乎?岐伯曰:审查病机,无失气宜,此之谓也。 帝曰:愿闻病机何如?岐伯曰:诸风掉眩,皆属于肝;诸寒收引,皆属于肾;诸气膹郁,皆属于肺; 诸湿肿满,皆属于脾;诸热瞀瘛,皆属于火;诸痛痒疮,皆属于心;诸厥固泄,皆属于下; 诸痿喘呕,皆属于上;诸禁鼓慄,如丧神守,皆属于火;诸痉项强,皆属于湿,诸逆冲上,皆属于火; 诸胀腹大,皆属于热;诸躁狂越,皆属于火;诸暴强直,皆属于风;诸病有声,鼓之如鼓,皆属于热; 诸病胕肿,疼酸惊骇,皆属于火;诸转反戾,水液浑浊,皆属于热;诸病水液,澄澈清冷,皆属于寒; 诸呕吐酸,暴注下迫,皆属于热。 故《大要》曰:谨守病机,各司其属,有者求之,无者求之;盛者责之,虚者责之。 必先五胜,疏其血气,令其调达,而致和平,此之谓也。(712)
五脏上下风寒湿 火五热四要记牢
帝曰:善。余知百病生于气也,怒则气上,喜则气缓,悲则气消,恐则气下, 寒则气收,炅则气泄,惊则气乱,劳则气耗,思则气结。九气不同,何病之生? 岐伯曰:怒则气逆,甚则呕血及飧泄,故气上矣。喜则气和志达,营卫通利,故气缓矣。 悲则心系急,肺布叶举而上焦不通,营卫不散,热气在中,故气消矣。 恐则精却,却则上焦闭,闭则气还,还则下焦胀,故气不行矣。 寒则腠理闭,气不行,故气收矣。炅则腠理开,营卫通,汗大泄,故气泄。 惊则心无所依,神无所归,虑无所定,故气乱矣。劳则喘息汗出,外内皆越,故气耗矣。 思则心有所存,神有所归,正气留而不行,故气结矣。(713)
故邪之所在,皆为不足。故上气不足,脑为之不满,耳为之苦鸣,头为之苦倾,目为之眩。 中气不足,溲便为之变,肠为之苦鸣。下气不足,则乃为痿厥心悗。(714)
预后传变
黄帝曰:余闻虚实以决死生,愿闻其情。岐伯曰:五实死,五虚死。 帝曰:愿闻五实五虚,岐伯曰:脉盛,皮热,腹胀,前后不通,闷瞀,此谓五实。 脉细,皮寒,气少,泄力前后,饮食不入,此谓五虚。帝曰:其时有生者,何也? 岐伯曰:浆粥入胃,泄注止,则虚者活;身汗,得后利,则实者活。此其候也。(720)
帝曰:法阴阳奈何?岐伯曰:阳胜则身热,腠理闭, 喘粗为之俛仰,汗不出而热,齿干以烦冤,腹满,死,能冬不能夏。 阴胜则身寒,汗出,身常清,数栗而寒,寒则厥,厥则腹满,死,能夏不能冬。 此阴阳更胜之变,病之形能也。(721)
夫百病者,多以旦慧昼安,夕加夜甚,何也?岐伯曰:四时之气使然。 黄帝曰:愿闻四时之气。岐伯曰:春生夏长,秋收冬藏,是气之常也,人亦应之。 以一日分为四时,朝则为春,日中为夏,日入为秋,夜半为冬。 朝则人气始生,病气衰,故旦慧;日中人气长,长则胜邪,故安; 夕则人气始衰,邪气始生,故加;夜半人气入脏,邪气独居于身,故甚也。 黄帝曰:其时有反者,何也?岐伯曰:是不应四时之气,脏独主其病者, 是必以脏气之所不胜时者甚,以其所胜时者起也。(722)
八、病之形态
热病
黄帝问曰:今夫热病者,皆伤寒之类也。或愈或死, 其死皆以六七日之间,其愈皆以十日以上者,何也?不知其解,愿闻其故。 岐伯对曰:巨阳者,诸阳之属也,其脉连于风府,故为诸阳主气也。 人之伤于寒也,则为病热,热虽甚不死。其两感于寒而病者,必不免于死。(801)
帝曰:治之奈何?岐伯曰:治之各通其脏脉,病日衰已矣。 其未满三日者,可汗而已;其满三日者,可泄而已。 帝曰:热病已愈,时有所遗者,何也?岐伯曰: 诸遗者,热甚而强食之,故有所遗也。若此者,皆病已衰, 而热有所藏,因其谷气相薄,两热相合,故有所遗也。 帝曰:善。治遗奈何?岐伯曰:视其虚实,调其逆从,可使必已矣。 帝曰:病热当何禁之?岐伯曰:病热少愈,食肉则复,多食则遗,此其禁也。(803)
治疗原则
凡病伤寒而成温者,先夏至日者为病温, 后夏至日者为病暑,暑当与汗皆出,勿止。(804)
黄帝问曰:有病温者,汗出辄复热。而脉躁疾不为汗衰,狂言不能食,病名为何? 岐伯对曰:病名阴阳交,交者死也。帝曰:愿闻其说。岐伯曰:人所以汗出者,皆生于谷, 谷生于精,今邪气交争于骨肉而得汗者,是邪却而精胜也。精盛则当能食而不复热。 复热者,邪气也。汗者,精气也。今汗出辄复热者,是邪胜也。不能食者,精无俾也。 病而留着,其寿可立而倾也。且夫《热论》曰:汗出而脉尚躁盛者死。今脉不与汗相应, 此不胜其病也,其死明矣。狂言者,是失志,失志者死。今见三死,不见一生,虽愈必死也。(805)
帝曰:劳风为病何如?岐伯曰:劳风法在肺下,其为病也, 使人强上冥视,唾出若涕,恶风而振寒,此为劳风之病。 帝曰:治之奈何?岐伯曰:以救俛仰,巨阳引。 精者三日,中年者五日,不精者七日。咳出青黄涕,其状如脓, 大如弹丸,从口中若鼻中出,不出则伤肺,伤肺则死也。(806)
咳
黄帝问曰:肺之令人咳,何也?岐伯对曰:五脏六腑皆令人咳,非独肺也。 帝曰:愿闻其状。岐伯曰:皮毛者,肺之合也。皮毛先受邪气,邪气以从其合也。 其寒饮食入胃,从肺脉上至于肺,则肺寒,肺寒则外内合邪,因而客之,则为肺咳。 五脏各以其时受病,非其时,各传以与之。人与天地相参,故五脏各以治时, 感于寒则受病,微则为咳,甚者为泄、为痛。乘秋则肺先受邪,乘春则肝先受之, 乘夏则心先受之,乘至阴则脾先受之,乘冬则肾先受之。(807)
帝曰:何以异之?岐伯曰:肺咳之状,咳而喘息有音,甚则唾血。 心咳之状,咳则心痛,喉中介介如梗状,甚则咽肿、喉痹。 肝咳之状,咳则两胁下痛,甚则不可以转,转则两胠下满。 脾咳之状,咳则右胁下痛,阴阴引肩背,甚则不可以动,动则咳剧。 肾咳之状,咳则腰背相引而痛,甚则咳涎。(808)
帝曰:六腑之咳奈何?安所受病? 岐伯曰:五藏之久咳,乃移于六腑。 脾咳不已,则胃受之,胃咳之状,咳而呕,呕甚则长虫出。 肝咳不已,则胆受之,胆咳之状,咳呕胆汁。 肺咳不已,则大肠受之,大肠咳状,咳而遗失。 心咳不已,则小肠受之,小肠咳状,咳而失气,气与咳俱失。 肾咳不已,则膀胱受之,膀胱咳状,咳而遗溺。 久咳不已,则三焦受之,三焦咳状,咳而腹满,不欲食饮。 此皆聚于胃,关于肺,使人多涕唾,而面浮肿气逆也。 帝曰:治之奈何?岐伯曰:治脏者治其俞, 治府者治其合,浮肿者治其经。帝曰:善。(809)
痛
帝曰:愿闻人之五脏卒痛,何气使然?岐伯对曰: 经脉流行不止,环周不休。寒气入经而稽迟,泣而不行, 客于脉外则血少,客于脉中则气不通,故卒然而痛。(810)
痹
黄帝问曰:痹之安生?岐伯对曰:风、寒、湿三气杂至, 合而为痹也。其风气胜者为行痹,寒气胜者为痛痹,湿气胜者为著痹也。 帝曰:其有五者,何也?岐伯曰:以冬遇此者为骨痹,以春遇此者为筋痹, 以夏遇此者为脉痹,以至阴遇此者为肌痹,以秋遇此者为皮痹。(813)
帝曰:内舍五脏六腑,何气使然?岐伯曰:五脏皆有合,病久而不去者,内舍于其合也。 故骨痹不已,复感于邪,内舍于肾;筋痹不已,复感于邪,内舍于肝; 脉痹不已,复感于邪,内舍于心;肌痹不已,复感于邪,内舍与脾; 皮痹不已,复感于邪,内舍于肺。所谓痹者,各以其时重感于风寒湿之气也。(814)
凡痹之客五脏者,肺痹者,烦满,喘而呕。 心痹者,脉不通,烦则心下鼓,暴上气而喘,嗌干,善噫,厥气上逆则恐。 肝痹者,夜卧则惊,多饮,数小便,上为引如怀。 肾痹者,善胀,尻以代踵,脊以代头。 脾痹者,四肢解堕。发咳,呕汁,上为大塞。 肠痹者,数饮而出不得,中气喘争,时发飱泄。 包痹者,少腹膀胱按之内痛,若沃以汤,涩于小便,上为清涕。 阴气者,静则神藏,躁则消亡。饮食自倍,肠胃乃伤。 淫气喘息,痹聚在肺。淫气夏思,痹聚在心。淫气遗溺,痹聚在肾。 淫气乏竭,痹聚在肝。淫气肌绝,痹聚在脾。(815)
帝曰:营卫之气,亦令人痹乎?岐伯曰:营者,水谷之精气也, 和调于五脏,洒陈于六腑,乃能入于脉也,故循脉上下,贯五脏,落六腑也。 卫者,水谷之悍气也,其气慓疾滑利,不能入于脉也,故循皮肤之中,分肉之间, 熏于盲膜,散于胸腹。逆其气则病,从其气则愈,不与风寒湿气合,故不为痹。(817)
痿
黄帝问曰:五脏使人痿,何也?岐伯对曰:肺主身之皮毛, 心主身之血脉,肝主身之筋膜,脾主身之肌肉,肾主身之骨髓。 故肺热叶焦,则皮毛虚弱急薄,著则生痿躄也。 心气热,则下脉厥而上,上则下脉虚,虚则生脉痿,枢折挈,胫纵而不任地也。 肝气热,则胆泄口苦,筋膜干,筋膜干则筋急而挛,发为筋痿。 脾气热,则胃干而渴,肌肉不仁,发为肉痿。 肾气热,则腰脊不举,骨枯而髓减,发为骨痿。(819)
痿证的病因病机
帝曰:何以得之?岐伯曰:肺者,脏之长也,为心之盖也, 有所失亡,所求不得,则发肺鸣,鸣则肺热叶焦。 故曰:五脏因肺热叶焦,发为痿躄,此之谓也。悲哀太甚,则胞络绝, 胞络绝则阳气内动,发则心下崩,数溲血也。故《本病》曰:大经空虚, 发为肌痹,传为脉痿。思想无穷,所愿不得,意淫于外,入房太甚,宗筋弛纵, 发为筋痿,乃为白淫。故《下经》曰:筋痿者,生于肝,使内也。有渐于湿, 以水为事,若有所留,居处相湿,肌肉濡渍,痹而不仁,发为肉痿。 故《下经》曰:肉痿者,得之湿地也。有所远行劳倦,逢大热而渴, 渴则阳气内伐,内伐则热舍于肾,肾者水藏也。今水不胜火,则骨枯而髓虚, 故足不任身,发为骨痿。故《下经》曰:骨痿者,生于大热也。(820)
帝曰:如夫子言可矣。论言:治痿者,独取阳明,何也? 岐伯曰:阳明者五脏六腑之海,主润宗筋,宗筋主束骨而利机关也。 卫脉者,经脉之海也。主渗灌溪谷,与阳明合于宗筋,阴阳揔宗筋之会, 会于气街,而阳明为之长。皆属于带脉,而络于督脉。故阳明虚,则宗筋纵, 带脉不引,故足痿不用也。帝曰:治之奈何?岐伯曰:各补其荥而通其俞, 调其虚实,和其逆顺,筋脉骨肉,各以其时受月,则病已矣。帝曰:善。(821)
水肿
帝曰:其有不从毫毛而生,五脏阳以竭也。津液充廓,其魄独居,孤精于内, 气耗于外,行不可与衣相保,此四极急而动中,是气拒于内而形施于外,治之奈何? 岐伯曰:平治于权衡,去宛陈莝,微动四极,温衣,缪刺其处,以复其形。开鬼门, 洁净府,精以时服,五阳已布,疏涤五脏。故精自生,行自盛,骨肉相保,巨气乃平。(822)
黄帝问曰:少阴何以主肾?肾何以主水?岐伯对曰:肾者,至阴也;至阴者, 盛水也。肺者,太阴也;少阴者,冬脉也。故其本在肾,其末在肺,皆积水也。 帝曰:肾何以能聚水而生病?齐伯曰,肾者,胃之关也。关门不利, 故聚水而从其头也。上下溢于皮肤,故为胕肿,胕肿者,聚水而生病也。 帝曰:诸水皆生于肾乎?岐伯曰:肾者,牝脏也,地气上者属于肾,而生水液也, 故曰至阴。勇而劳甚则肾汗出,肾汗出逢于风,内不得入于脏腑,外不得越于皮肤, 客于玄府,行于皮里,传为胕肿,本之于肾,名曰风水。所谓玄府者,汗空也。(823)
黄帝问于岐伯曰:水与肤胀、鼓胀、肠覃、石瘕、石水,何以别之? 岐伯答曰:水始起也,目窠上微肿,从新卧起之状,其颈脉动,时咳,阴股间寒, 足骨肿,腹乃大,其水已成矣。以手按其腹,随手而起,如裹水之状,此其候也。 黄帝曰:肤胀何以候之?岐伯曰:肤胀者,寒气客于皮肤之间,空空然不坚, 腹大,身尽重,皮厚,按其腹,窅而不起,腹色不变,此其候也。 鼓胀何如?岐伯曰:腹胀身皆大,大与肤胀等也。色苍黄,腹筋起,此其候也。(824)
瘅
帝曰:有病口甘者,病名为何?何以得知? 岐伯曰:此五气之溢也,名曰脾瘅。夫五味入口, 藏于胃,脾为之行其精气,津液在脾,故令人口甘也。 此肥美之所发也,此人必数食甘美而多肥也。肥者令人内热, 甘者令人中满,故其气上溢,转为消渴。治之以兰,除陈气也。 帝曰:有病口苦,取阳陵泉。口苦者,病名为何,何以得知? 岐伯曰:病名曰胆瘅。夫肝者,中之将也,取决于胆,咽为之使。 此人者,数谋虑不決,故胆虚气上溢而口为之苦,治之以胆募俞。(826)
九、色脉参伍
司外揣内之道
夫脉之小大滑涩浮沉,可以指别;五脏之象,可以类推; 五脏相音,可以意识,五色微诊,可以目察。能合脉色,可以万全。(902)
昭昭之明不可以蔽,其不可以蔽,不失阴阳也。 合而察之,切而验之,见而得之,若清水明镜之不失其形也。 五音不彰,五色不明,五脏波荡,若是则内外相袭,若鼓之应桴, 响之应声,影之似形。故远者,司外揣内;近者,司内揣外, 是谓阴阳之极,天地之盖。请藏之灵兰之室,弗敢使泄也。(903)
黄帝问曰:诊法何如?岐伯对曰:诊法常以平旦, 阴气未动,阳气未散,饮食未进,经脉为盛, 络脉调匀,气血未乱,故乃可诊有过之脉。 切脉动静,而视精明,察五色,观五脏有余不足, 六腑强弱,形之盛衰,以此参伍,决死生之分。(905)
是故持脉有道,虚静为保。(906)
望闻问切之法
夫脉者,血之府也。长则气治,短则气病,数则烦心,大则病进, 上盛则气高,下盛则气胀,代则气衰,细则气少,涩则心痛。 浑浑革至如涌泉,病进而色弊;绵绵其去如弦绝,死。(907)
夫精明五色者,气之华也。赤欲如白裹朱,不欲如赭; 白欲女儿鹅羽,不欲如盐;青欲如苍壁之泽,不欲如蓝; 黄欲如罗裹雄黄,不欲如黄土;黑欲如重漆色,不欲如地苍。 五色精微象见矣,其寿不久也。夫精明者,所以视万物, 别黑白,审短长。以长为短,以白为黑,如是则精衰矣。(908)
五脏者,中之守也。中盛脏满,气盛伤恐者, 声如从室中言,是中气之湿也;言而微, 终日乃复言者,此夺气也;衣被不敛, 言语善恶不避亲疏者,此神明之乱也; 仓廪不藏者,是门户不要也;水泉不止者, 是膀胱不藏也。得守者生,失守者死。(909)
夫五脏者,身之强也。头者,精明之府,头倾视深,精神将夺矣; 背者,胸中之府,背曲肩随,府将坏矣;腰者,肾之府,转摇不能,肾将惫矣; 膝者,筋之府,屈伸不能,行则偻附,筋将惫矣;骨者,髓之府,不能久立, 行则振掉,骨将惫矣。得强则生,失强则死。(910)
万物之外,六合之内,天地之变,阴阳之应。彼春之暖,为夏之暑; 彼秋之忿,为冬之怒。四变之动,脉于之上下。以春应中规,夏应中矩, 秋应中衡,冬应中权。是故冬至四十五日,阳气微上,阴气微下; 夏至四十五日,阴气微上,阳气微下。阴阳有时,与脉为期, 期而相失,知脉所分。分之有期,故知死时。(911)
帝曰:气口何以独为五脏主?岐伯曰:胃者,水谷之海,六腑之大源也。 五味入口,藏于胃,以养五脏气,气口亦太阴也。是以五脏六腑之气味, 皆出于胃,变见于气口。故五气入鼻,藏于心肺,心肺有病而鼻为之不利也。 凡治病,必察其下,适其脉,观其志意,与其病也。拘于鬼神者,不可与言至德; 恶于针石者,不可与言至巧;病不许治者,病必不治,治之无功矣。(914)
黄帝问曰:平人何如?岐伯对曰:人一呼脉再动, 一吸脉亦再动,呼吸定息脉五动,闰以太息,命曰平人。 平人者,不病也。常以不病调病人,医不病, 故为病人平息以调之为法。人一呼脉一动,一吸脉一动, 曰少气。人一呼脉三动,一吸脉三动而躁,尺热曰病温, 尺不热脉滑曰病风,脉涩曰痹。人一呼脉四动以上曰死, 脉绝不至曰死,乍疏乍数曰死。(915)
平人之常气禀于胃,胃者,平人之常气也,人无胃气曰逆,逆者死。 春胃微弦曰平,弦多胃少曰肝病,但弦无胃曰死,胃而有毛曰秋病, 毛甚曰今病。脏真散余肝,肝脏筋膜之器也。夏胃微钩曰平, 钩多胃少曰心病,但钩无胃曰死,胃而有石曰冬病,石甚曰今病。 脏真通于心,心藏血脉之气也。长夏胃微耎弱曰平,弱多胃少曰脾病, 但代无味曰死,耎弱有石曰冬病,弱甚曰今病。脏真濡于脾,脾藏肌肉之气也。 秋胃微毛曰平,毛多胃少曰肺病,但毛无胃曰死,毛而有弦曰春病,弦甚曰今病。 脏真高于肺,以行荣卫阴阳也。冬胃微石曰平,石多喂少曰肾病,但石无胃曰死, 石而有钩曰夏病,钩甚曰今病。脏真下于肾,肾藏骨髓之气。(916)
人以水谷为本,故人绝水谷则死,脉无胃气亦死。 所谓无胃气者,但得真脏脉,不得胃气也。 所谓脉不得胃气者,肝不弦,肾不石也。(917)
岐伯曰:入国问俗,入家问为讳,上堂问礼,临病人问所便。 黄帝曰:便病人奈何?岐伯曰:夫中热消瘅则便寒,寒中之属则便热。 胃中热则消谷,令人悬心善饥,脐以上皮热;肠中热则出黄如糜, 脐以下皮寒。胃中寒,则腹胀;肠中寒,则肠鸣飧泄。胃中寒,肠中热, 则胀而且泄;胃中热,肠中寒,则疾饥,小腹痛胀。(928)
闭户塞牖,系之病者,数问其情, 以从其意,得神者昌,失神者亡。(929)
十、治病求本
法天则地
用寒远寒,用凉远凉,用温远温,用热远热。食宜同法。 有假者反常,反是者病,所谓时也。故曰:无失天信, 无逆气宜,无翼其胜,无赞其复,是谓至治。(1004)
黄帝问曰:用针之服,必有法则焉,今何法何则? 岐伯对曰:法则天地,合以天光。帝曰:愿卒闻之。 岐伯曰:凡刺之法,必候日月、星辰、四时、八正之气, 气定乃刺之。是故天温日明,则人血淖液而卫气浮, 故血易泄,气易行;天寒日阴,则人血凝泣而卫气沉。 月始生,则血气始精,卫气始行;月廓满,则血气实, 肌肉坚;月廓空,则肌肉减,经络虚,卫气去,形独居。 是以因天时而调血气也。是以天寒无刺,天温无疑; 月生无泻,月满无补,月廓空无治,是谓得时而调之。 因天之序,盛虚之时,移光定位,正立而代之。 故曰:月升而泻,是为脏虚;月满而补,血气扬溢, 络有留血,命曰重实;月廓空而治,是谓乱经。 阴阳相错,真邪不别,沉以留止,外虚内乱,淫邪乃起。(1005)
黄帝问曰:医之治病也,一病而治各不同, 皆愈何也?岐伯对曰:地势使然也。 故东方之域,天地之所始生也,鱼盐之地, 海滨傍水。其民食鱼而嗜咸,皆安其处,美其食。 鱼者使人热中,盐者胜血,故其民皆黑色疏理, 其病皆为痈疡,其治宜砭石。故砭石者,亦从东方来。 西方者,金玉之域,沙石之处,天地之所收引也。 其民陵居而多风,水土刚强,其民不衣而褐荐, 其民华食而脂肥,故邪不能伤其形体,其病生于内, 其治宜毒药。故毒药者,亦从西方来。 北方者,天地所闭藏之域也,其地高陵居, 风寒冰冽。其民乐野处而乳食,脏寒生满病, 其治宜灸焫。故灸焫者,亦从北方来。 南方者,天地所长养,阳之所盛处也,其地下,水土弱, 雾露之所聚也。其民嗜酸而食胕。故其民皆致理而赤色, 其病挛痹,其治宜微针。故九针者,亦从南方来。 中央者,其地平以湿,天地所以生万物也众。其民食杂而不劳, 故其病多痿厥寒热,其治宜导引按蹻,故导引按蹻者,亦从中央出也。 故圣人杂合以治,各得其所宜,故治所以异而病皆愈者, 得病之情,知治之大体也。(1006)
西北之气散而寒之,东南之气收而温之,所谓同病异治也。 故曰:气寒气凉,治以寒凉,以水渍之。气温气热,治以温热, 强其内守。必同其气,可使平也,假者反之。故治病者,必明天道地理, 阴阳更胜,气之先后,人之寿夭,生化之期,乃可以知人之行气矣。(1007)
以人为本
黄帝曰:行弊血尽而功不立者何?岐伯曰:神不使也。 帝曰:何谓神不使?岐伯曰:针石,道也。精神不进, 志意不治,故病不可愈。今精坏神去,荣卫不可复收。 何者?嗜欲无穷,而忧患不止,精气驰坏,荣泣卫除, 故神去之而病不愈也。帝曰:夫病之始生也,极微极精, 必先入结于皮肤。今良工皆称曰病成,名曰逆,则针石不能治, 良药不能及也。今良工皆得其法,守其数,亲戚兄弟远近音声 日闻于耳,五色日见于目,而病不愈者,亦何暇不早乎? 岐伯曰:病为本,工为标,标本不得,邪气不服,此之谓也。(1011)
人之情,莫不恶死而乐生,告之以其败,语之以其善, 导之以其所便,开之以其所苦,虽有无道之人,恶有不听者乎?(1014)
因势利导
病之始起也,可刺而已;其盛,可待衰而已。 故因其轻而扬之,因其重而减之,因其衰而彰之。 形不足者,温之以气;精不足者,补之以味。 其高者,因而越之;其下者,引而竭之;中满者, 泻之于内;其有邪者,渍形以为汗;其在皮者, 汗而发之;其慓悍者,按而收之;其实者,散而泻之。 审其阴阳,以别柔刚。阳病治阴,阴病治阳。 定其血气,各守其乡。血实宜决之,气虚宜掣引之。(1016)
以平为期
谨察阴阳所在而调之,以平为期,正者正治,反者反治。 寒者热之,热者寒之,微者逆之,甚者从之,闲者消之, 客者除之,劳者温之,结者散之,留者攻之,燥者濡之, 急者缓之,散者收之,损者温之,逸者行之,惊者平之, 上之下之,摩之浴之,薄之劫之,开之发之,适事为故。 帝曰:何谓逆从?岐伯曰:逆者正治,从者反治。从少从多, 观其事也。帝曰:反治何谓?岐伯曰:热因寒用,寒因热用, 塞因塞用,通因通用。必伏其所主,而先其所因。其始则同, 其终则异。可使破积,可使溃坚,可使气和,可使必已。(1018)
帝曰:论言治寒以热,治热以寒,而方士不能废绳墨而更其道也。 有病热者,寒之而热;有病寒者,热之而寒,二者皆在,新病复起,奈何治? 岐伯曰:诸寒之而热者取之阴,热之而寒者取之阳,所谓求其属也。(1019)
帝曰:有毒无毒,服有约乎?岐伯曰: 病有久新,方有大小,有毒无毒,固宜常制矣。 大毒治病,十去其六;常毒治病,十去其七; 小毒治病,十去其八;无毒治病,十去其九。 谷肉果菜,食养尽之,无使过之,伤其正也。 不尽,行复如法。必先岁气,无伐天和, 无盛盛,无虚虚,而遗人夭殃,无致邪, 无失正,绝人长命。(1021)
先病而后逆者治其本,先逆而后病者治其本,先寒而后生病者治其本, 先病而后生寒者治其本,先热而后生病者治其本,先热而后生中满者治其标, 先病而后泄者治其本,先泄而后生他病者治其本。必且调之,乃治其他病, 先病而后生中满者治其标,先中满而后烦心者治其本。人有客气,有同气。 小大不利治其标,小大不利治其本。病发而有余,本而标之,先治其本, 后治其标。病发而不足,标而本之,先治其标,后治其本。 谨察问甚,以意调之,问者并行,甚者独行。(1023)
肝欲散,急食辛以散之,用辛补之,酸泻之。 心欲软,急食咸以软之,用咸补之,甘泻之。 脾欲缓,急食甘以缓之,用苦泻之,甘补之。 肺欲收,急食酸以收之,用酸补之,辛泻之。 肾欲坚,急食苦以坚之,用苦补之,咸泻之。(1024)
肝苦急,急食甘以缓之。 心苦缓,急食酸以收之。 脾苦湿,急食苦以燥之。 肺苦气上逆,急食苦以泄之。 肾苦燥,急食辛以润之。 开腠理,致津液,通气也。(1025)
辛散,酸收,甘缓,苦坚,咸软。 毒药攻邪,五谷为养,无果为助, 五畜为益,五菜为充,气味合而服之, 以补精益气。此五者,有辛酸甘苦咸, 各有所利,或散,或收,或缓,或急, 或坚,或软,四时五脏,病随五味所宜也。(1026)
名词解释
什么是魂? 什么是魄?
营覆阴阳:气血循环往复营运于周身 精神专直:思想集中、精神专一而无妄念(512) 人体健康的本质是 “和”
守经隧:守持经脉通畅,可以调治百病。602
三部之气:即伤脏的喜怒、伤上的风雨、伤下的青湿三种邪气 三部:内伤五脏,即中内之部也; 风雨从背而下,故为上部之气; 清湿从尻脚而上,故为下部之气。702
两虚相得:指外界的虚邪之风与人体的真气虚弱相结合。703
因加而发:体内原有故邪,加之再感新邪,以致病发。707
肺布叶举:肺叶扩张而胀大。713
闷瞀:胸中郁闷,眼目昏花。720
烦冤:即心烦满闷。 腹满,死:此腹满是中焦衰竭的征象 阳热偏盛之死症。721
脏独主其病:指脏腑本身的病变单独支配着病情的变化。
食肉则富,多食则遗:热病之后,脾胃气虚,运化力弱,食肉则不化, 多食则谷气壅塞,与邪热相互搏结,故有遗留或复发。803
劳风:病名。因劳而虚,因虚而感受风邪所产生的以恶风振寒,项强冥视,咳吐青黄痰为主症的病证 法在肺下:劳风病的病位通常在肺部。 强上冥视:头项强急不舒;冥视,指事物不清 救俛仰:指呼吸困难,张口引肩,前后俯仰。806
喉痹:因咽喉肿痛导致闭塞不通而失音。 两胠:腋下胁肋部。808
行痹,是以疼痛游走不定为特点的痹证,也称风痹。 痛痹,是以疼痛剧烈痛有定处为特点的痹症,也称寒痹。 著痹,是以疼痛处重置固定或顽麻不仁为特点的痹症,也称湿痹。813
尻以代踵,脊以代头:足不能站立和行走,以尻代之; 头俯不能仰,背陀甚而脊高于头。815
肺热叶焦:形容肺受热灼,津液耗损,肺叶焦枯的病理状态。 痿躄:指四肢萎废不用。 枢折挈:形容关节迟缓,不能提举活动。819
治痿者独取阳明821
开鬼门,洁净府:即发汗利小便的治疗方法。822
水肿的治法822
去宛陈莝
微动四极
温衣
缪刺其处
开鬼门,洁净府
脾瘅:病名。恣食肥甘,湿热蕴脾所致, 以消渴,口干,中满为特征的病症。 胆瘅:病名。胆气上溢所致的以口苦为特征的病症。 咽为之使:胆足少阳之脉上夹咽,肝足厥阴之脉循咽喉。 咽是肝胆之脉交汇之处,故咽为之使。826
司外揣内:从表现于外的音色等症状变化推测内在脏腑的病变。 司内揣外:根据脏腑所发生的病理变化推测人之声色气味将要出现的异常。903
平人的诊断标准904
以脉至的次数作为判断的标准。
以三部九候脉象的一致作为标准。
以人迎寸口脉与四时的相应为标准。
脉象与自然之气的相应, 周身气血的通畅与脉象的统一, 六经脉象的无实无虚 以及人体形肉血气的相称。
精明之府:精气神明汇聚之处。910
真脏脉:指脉无胃气而真脏之气独见的脉象。 如但弦无胃,但石无胃之类。
虚里:位于左乳下,心尖搏动处, 为足阳明胃经之络脉。 其脉从胃贯穿隔膜连络于肺。
八正之气:指八正之节气。 四立,二分,二至曰八正。1005
导引按蹻:导引,谓摇筋骨,动肢节; 按,谓抑按皮肉;蹻,谓捷举手足。1006
神不使也:指神气衰败,不能对针药等有所反应。1011
内经讲义(二)
五、气血精神
决气
黄帝曰:余闻气者,有真气,有正气,有邪气。何谓真气? 岐伯曰:真气者,所受于天,与谷气并而充身也。 正气者,正风也,从一方来,非实风,又非虚风也。 邪气者,虚风之贼伤人也,其中人也深,不能自去。 正风者,其中人也浅,合而自去,其气来柔弱,不能胜真气,故自去。(501)
真气:又名元气。禀受于先天父母,与后天水谷精微之气共同构成充养人体生命最基础的精气。 正气:此指四时正常的气候,并非人体内正气。 邪气:泛指四时不正之气。 正风:适时之风,与季节相符。 从一方:来此与季节相符合的方位来。 虚风:非时之风,与季节不符,属致病邪气。
真气、正气、邪气的概念和作用
黄帝曰:余闻人有精、气、津、液、血、脉, 余意以为一气耳,今乃辨为六名,余不知其所以然。 岐伯曰:两神相搏,合而成形,常先身生,是谓精。 何谓气?岐伯曰:上焦开发,宣五谷味,熏肤,充身,泽毛,若雾露之溉,是谓气。 何为津?岐伯曰:腠理发泄,汗出溱溱,是谓津。 何为液?岐伯曰:谷入气满,淖泽注于骨,骨属屈伸,泄泽补益脑髓,皮肤润泽,是谓液。 何谓血?岐伯曰:中焦受气取汁,变化而赤,是谓血。 何谓脉?岐伯曰:壅遏营气,令无所避,是谓脉。(502)
两神相搏:此言男女交合。 汗出溱溱:形容汗出很多汁状。 淖泽:指水谷精微中质稠浊如膏泽,具有滋润作用的精微物质。 泻泽:渗出而起润泽作用。 中焦受气取汁:指中焦受纳水谷并吸收其精微。 壅遏:约束。
精气津液血脉的概念、功能
黄帝曰:六气者,有余不足,气之多少,脑髓之虚实,血脉之清浊,何以知之? 岐伯曰:精脱者,耳聋;气脱者,目不明;津脱者,腠理开,汗大泄;液脱者,骨属屈伸不利, 色夭,脑髓消,胫痹,耳数鸣;血脱者,色白,夭然不泽,其脉空虚,此其候也。 黄帝曰:六气者,贵贱何如?岐伯曰:六气者,各有部主也, 其贵贱善恶,可为常主,然五谷与胃为大海也。(503)
脑髓消:指脑力不足,如健忘、迟钝等。 各有部主:指六气各有其分布部位和所主之脏腑。 可为常主:指六气的主次常变,分别由其所属的脏腑决定。
六气耗脱症候特点
食气入胃,散精于肝,淫气于筋。食气入胃,浊气归心,淫精于脉。 脉气流经,经气归于肺,肺朝百脉。输精于皮毛。毛脉合精,行气于府。 府精神明,留于四脏,气归于权衡。权衡以平,气口成寸,以决死生。 饮入于胃,游溢精气,上输于脾,脾气散精,上归于肺,通调水道,下输膀胱。 水精四布,五经并行。合于四时五脏阴阳,揆度以为常也。(504)
淫:浸淫满溢,此处为滋养濡润之意。 毛脉合精:即气血相合。 行气于府:指毛脉所合的精气运行于经脉之中。
寸口脉形成原理
饮食入胃化精微、生气血、 入脏腑、成经脉过程
黄帝问于岐伯曰:人焉受气?阴阳焉会?何气为营?何气为卫? 营安从生?卫于焉会?老壮不同气,阴阳异位,愿闻其会。岐伯答曰: 人受气于谷,谷入于胃,以传于肺,五脏六腑,皆以受气。 其清者为营,浊者为卫,营在脉中,卫在脉外。 营周不休,五十而复大会,阴阳相贯,如环无端。 卫气行于阴二十五度,行于阳二十五度,分为昼夜。 故气质至阳而起,至阴而止。 故曰:日中而阳陇为重阳,夜半而阴陇为重阴。 故太阴主内,太阳主外,各行二十五度,分为昼夜。 夜半为阴陇,夜半后而为阴衰,平旦阴尽而阳受气矣。 日中为阳陇,日西而阳衰,日入阳尽而阴受气矣。 夜半而大会,万民皆卧,命曰合阴,平旦阴尽而阳受气, 如是无已,与天地同纪。(505)
太阴主内,太阳主外:营行脉中,始于手太阴而复合于手太阴;卫行脉外,始于足太阳而复合于足太阳。 大会:言营卫阴阳之会也。
营卫的化生、特性与功能、 运行与会合规律及其与睡眠关系
黄帝曰:老人之不夜瞑者,何气使然?少壮之人不昼瞑者,何气使然? 岐伯答曰:壮者之气血盛,其肌肉滑,气道通,营卫之行不失其常,故昼精而夜瞑。 老者之气血衰,其肌肉枯,气道涩,五脏之气相搏,其营气衰少而卫气内伐,故昼不精,夜不瞑。(506 )
瞑:通"眠"入睡。 昼精:指白天精力充沛,精神饱满。 五脏之气相搏:五脏之气不相协调。 营气衰少而卫气内伐:指营气衰少,卫气运行紊乱,又克伐营气。
营卫与睡眠的关系
黄帝曰:愿闻营卫之所行,皆何道从来?岐伯答曰:营出于中焦,卫出于下焦。 黄帝曰:愿闻三焦之所出。岐伯答曰:上焦出于胃上口,并咽以上,贯膈而布胸中, 走腋,循太阴之分而行,还至阳明,上至舌,下足阳明, 常与营俱行于阳二十五度,行于阴亦二十五度,一周也,故五十度而复大会于手太阴矣。 皇帝曰:人有热,饮食下胃,其气未定,汗则出,或出于面,或出于背,或出于身半, 其不循卫气之道而出,何也?岐伯曰:此外伤于风,内开腠理,毛蒸理泄,卫气走之, 固不得循其道,此气慓悍滑疾,见开而出,故不得从其道,故命曰漏泄。 黄帝曰:愿闻中焦之所出。岐伯答曰:中焦亦并胃中,出上焦之后,此所受气者,泌糟粕,蒸津液, 化其精微,上注于肺脉,乃化而为血,以奉生身,莫贵于此,故独得行于经遂,命曰营气。 黄帝曰:夫血之与气,异名同类,何谓也?岐伯答曰:营卫者,精气也,血者,神气也, 故血之与气,异名同类焉。故夺血者无汗,夺汗者无血,故人生有两死,而无两生。 黄帝曰:愿闻下焦之所出。岐伯答曰:下焦者,别回肠,注于膀胱而渗入焉。 故水谷者,常并居于胃中,成糟粕,而俱下于大肠,而成下焦,渗而俱下,济泌别汁, 循下焦而渗入膀胱焉。黄帝曰:人饮酒,酒亦入胃,谷未熟而小便独先下,何也? 岐伯答曰:酒者,熟谷之液也,其气悍以清,故后谷而入,先谷而液出焉。 黄帝曰:善。余闻上焦如雾,中焦如沤,下焦如渎,此之谓也。 (507)
营卫之所行,皆何道从来:言何处为营卫运行之起始部位。 其气未定:饮食虽进入胃中,但尚未运化。 毛蒸理泄:皮毛被风热之邪熏蒸而腠理开泄。 漏泄:病名。风邪外袭,内有积热,风热相合,致卫气不固,汗出如漏的病症。 血者,神气也:血是水谷精微,奉心神而化生,同时又是神的物质基础。 血者,中焦之精汁,奉心神而化赤。神气之所化也。 夺血者无汗,夺汗者无血:失血或血虚者,勿再发其汗;汗出过多或津液耗损者,勿用耗血动血之法。 有两死,而无两生:夺血夺汗同在,预后不良;夺血夺汗不同在者,有可生之机。 济泌别汁:将水谷代谢后的物质进行过滤而分清浊。浊者从大肠而出,轻者渗入膀胱。 其气悍以清:指酒性辛散,疾速滑利之性。
三焦的部位、功能及其与营卫关系
本神
黄帝问于岐伯曰:凡刺之法,先必本于神。血脉营气精神,此五脏之所藏也, 至其淫泆离脏则精失,魂魄飞扬,志意恍乱,智虑去身者,何因而然乎? 天之罪与?人之过乎?何谓德气生精神魂魄心意志思智虑?请问其故。 岐伯答曰:天之在我者德也,地之在我者气也,德流气薄而生者也。 故生之来谓之精,两精相搏谓之神,随神往来者谓之魂,并精而出入者谓之魄。 所以任物者谓之心,心有所忆谓之意,意之所存谓之志, 因志而存变谓之思,因思而远慕谓之虑,因虑而处物谓之智。 故智者之养生也,必顺四时而适寒暑,和喜怒而安居处,节阴阳而调刚柔, 如是则僻邪不至,长生久视。(509 )
精、神、魂、魄的概念及其相互关系 神的产生及人的思维过程
肝藏血,血舍魂,肝气虚则恐,实则怒。 脾藏营,营舍意,脾气虚则四肢不用,五脏不安,实则腹胀,经溲不利。 心藏脉,脉舍神,心气虚则悲,实则笑不休。 肺藏气,气舍魄,肺气虚则鼻塞不利,少气,实则喘喝,胸盈仰息。 肾藏精,精舍志,肾气虚则厥,实则胀,五藏不安。 必审五脏之病形,以知其气之虚实,谨而调之也。(511)
五神脏的概念
黄帝问于岐伯曰:人之血气精神者,所以奉生而周于性命者也; 经脉者,所以行血气而营阴阳,濡筋骨,利关节者也; 卫气者,所以分温分肉,充皮肤,肥腠理,司关合者也; 志意者,所以御精神,收魂魄,适寒温,和喜怒者也。 是故血和则经脉流行,营覆阴阳,筋骨劲强,关节清利矣; 卫气和则分肉解利,皮肤调柔,腠理致密矣; 志意和则精神专直,魂魄不散,悔怒不起,五脏不受邪矣; 寒温和则六腑化谷,风痹不作,经脉通利,支芦得安矣。此人之常平也。(512 )
论血气精神生理功能
六、经脉逆顺
守经调病
凡刺之理,经脉为始,营其所行,制其度良,内次五藏,为别六腑。愿尽闻其道。 黄帝曰:人始生,先成精,精成而脑髓生,骨为干,脉为营,筋为刚,肉为墙,皮肤坚而毛发。 谷入于胃,脉道以通,血气乃行。经脉者,所以能决死生、处百病、调虚实,不可不通。(601)
经脉的生理功能
夫心藏神,肺藏气,肝藏血,脾藏肉,肾藏志,而此成形。 志意通,内连骨髓,而成身形五脏。五脏之道,皆出于经隧,以行血气。 血气不和,百病乃变化而生,是故守经隧焉。(602)
帝曰:实者何道从来?虚者何道从去?虚实之要,愿闻其故。 岐伯曰:夫阴与阳皆有俞会,阳注于阴,阴满之外, 阴阳均平,以充其形,九候若一,命曰平人。(603)
守经隧的原理
持针有道
七、百病始生
病发之由
夫邪之生也,或生于阴,或生于阳。 其生于阳者,得之风雨寒暑; 其生于阴者,得之饮食居处,阴阳喜怒。(701)
病因的阴阳分类法
阴阳:此指男女房事过度
黄帝问于岐伯曰:夫百病之始生也,皆生于风雨寒暑,清湿喜怒。 喜怒不节则伤脏,风雨则伤上,清湿则伤下。三部之气,所伤异类,愿闻其会。 岐伯曰:三部之气各不同,或起于阴,或起于阳,请言其方。 喜怒不节则伤脏,脏伤则病起于阴也;清湿袭虚,则病起于下; 风雨袭虚,则病起于上,是谓三部。至于其淫泆,不可胜数。(702)
清:通凊,寒冷 三部之气:伤脏的喜怒、伤上的风雨、伤下的清湿三种邪气。 会:要领 方:道也 袭虚:乘虚侵袭 三部:内伤五脏,即中内之部也; 风雨从背而下,故为上部之气; 清湿从尻脚而上,故为下部之气 淫泆:指邪气在体内浸淫、扩散、传变
疾病的病因与发病部位的关系
风雨寒热,不得虚,邪不能独伤人。卒然逢疾风暴雨而不病者,盖无虚,故邪不能独伤人。 此必因虚邪之风,与其身形,两虚相得,乃客其形。两实相逢,众人肉坚。 其中于虚邪也,因于天时,与其身形,参与虚实,大病乃成。 气有定舍,因处为名,上下中外,分为三员。(703)
虚:此指人体真气虚 虚邪之风:泛指不正常的气候,即外来致病因素 两虚:指外界的虚邪之风与人体的真气虚弱 参以虚实:人体真气虚弱与外来邪气盛实的情况同时存在 气有定舍,因处为名:邪气伤人有一定的部位,根据部位的不同而确定其病名
人体真气在发病过程中的主导作用
黄帝问曰:人之居处动静勇怯,脉亦为之变乎。 岐伯对曰:凡人之惊恐恚劳动静,皆为变也。 是以夜行则喘出于肾,淫气病肺; 有所堕恐,喘出于肝,淫气害脾; 有所惊恐,喘出于肺,淫气伤心; 度水跌仆,喘出于肾与骨。 当是之时,勇者气行则已,怯者则著而为病也。 故曰:诊病之道,观人勇怯、骨肉皮肤,能知其情,以为诊法也。(704)
勇怯:体质强弱 脉:人体之经脉气血 恚劳:恚,怒也,劳,过劳
体质与发病的关系
故春秋冬夏,四时阴阳,生病起于过用,此为常也。(705)
黄帝曰:夫子言贼风邪气之伤人也,令人病焉,今有其不离屏蔽, 不出空穴之中,卒然病者,非不离贼风邪气,其故何也? 岐伯曰:此皆当有所伤于湿气,藏于血脉之中,分肉之间, 久留而不去;若有所堕遂,恶血在内而不去。 卒然喜怒不节,饮食不适,寒温不时,腠理闭而不通。 其开而遇风寒,则血气凝结,与故邪相袭,则为寒痹。 其有热则汗出,汗出则受风,虽不遇贼风邪气,必有因加而发焉。(707)
空穴:空穴者,古人多穴居也。上古之人所居的洞穴。 离:作“避开” 分肉:即肌肉。 恶血:瘀血 与故邪相袭:新感受的风寒之邪与体内的湿气、恶血相结合。 故邪,体内原有的邪气,即上文所言的湿气、恶血等。 因加而发:体内原有故邪,加之再感新邪,以致病发。
审察病机
岐伯曰:气血以并,阴阳相倾,气乱于卫,血逆于经,血气离居,一实一虚。 血并于阴,气并于阳,故为惊狂。血并于阳,气并于阴,乃为炅中。 血并于上,气并于下,心烦惋善怒。血并于下,气并于上,乱而喜忘。 帝曰:血并于阴,气并于阳,如是血气离居,何者为实?何者为虚? 岐伯曰:血气者喜温而恶寒,寒则泣不能流,温则消而去之, 是故气之所并为血虚,血之所并为气虚。(710)
气血以并,阴阳相倾:人体阴阳气血出现偏聚偏衰。
帝曰:经言阳虚则外寒,阴虚则内热;阳盛则外热,阴盛则内寒。余已闻之矣,不知其所由然也。 岐伯曰:阳受气于上焦,以温皮肤分肉之间。今寒气在外, 则上焦不通,上焦不通,则寒气独留于外,故寒慄。 帝曰:阴虚生内热,奈何?岐伯曰:有所劳倦,形气衰少,谷气不盛, 上焦不行,下脘不通,胃气热,热气熏胸中,故内热。 帝曰:阳盛生外热,奈何?岐伯曰:上焦不通利,则皮肤致密, 腠理闭塞,玄府不通,卫气不得泄越,故外热。 帝曰:阴盛生内寒,奈何?岐伯曰:厥气上逆,寒气积于胸中而不泻,不泻则温气去, 寒独留,则血凝泣,凝则脉不通,其脉盛大以涩,故中寒。(711)
阳:此指卫气 韩丽。形体因恶寒而站立。 形气衰少词指脾气虚衰。 上交不行,下脘不通。上交不能宣五谷味顾,上交不行,下脘不能化谷精微。不能话古至今,顾夏晚不通。 悬釜。吉汗孔。 觉气。指钟下焦阴寒之气。 温气,温气值及阳气。 奇脉圣。奇脉盛大以涩。迈向粗大紧急。且往来艰涩不畅。
帝曰:善。夫百病之生也,皆生于风寒暑湿燥火,以之化之变也。 经言盛者泻之,虚则补之,余锡以方士,而方士用之,尚未能十全,余欲令要道必行,桴鼓相应, 犹拢刺雪污,工巧神圣,可得闻乎?岐伯曰:审查病机,无失气宜,此之谓也。 帝曰:愿闻病机何如?岐伯曰:诸风掉眩,皆属于肝;诸寒收引,皆属于肾;诸气膹郁,皆属于肺; 诸湿肿满,皆属于脾;诸热瞀瘛,皆属于火;诸痛痒疮,皆属于心;诸厥固泄,皆属于下; 诸痿喘呕,皆属于上;诸禁鼓慄,如丧神守,皆属于火;诸痉项强,皆属于湿,诸逆冲上,皆属于火; 诸胀腹大,皆属于热;诸躁狂越,皆属于火;诸暴强直,皆属于风;诸病有声,鼓之如鼓,皆属于热; 诸病胕肿,疼酸惊骇,皆属于火;诸转反戾,水液浑浊,皆属于热;诸病水液,澄澈清冷,皆属于寒; 诸呕吐酸,暴注下迫,皆属于热。 故《大要》曰:谨守病机,各司其属,有者求之,无者求之;盛者责之,虚者责之。 必先五胜,疏其血气,令其调达,而致和平,此之谓也。(712)
五脏上下风寒湿 火五热四要记牢
帝曰:善。余知百病生于气也,怒则气上,喜则气缓,悲则气消,恐则气下, 寒则气收,炅则气泄,惊则气乱,劳则气耗,思则气结。九气不同,何病之生? 岐伯曰:怒则气逆,甚则呕血及飧泄,故气上矣。喜则气和志达,营卫通利,故气缓矣。 悲则心系急,肺布叶举而上焦不通,营卫不散,热气在中,故气消矣。 恐则精却,却则上焦闭,闭则气还,还则下焦胀,故气不行矣。 寒则腠理闭,气不行,故气收矣。炅则腠理开,营卫通,汗大泄,故气泄。 惊则心无所依,神无所归,虑无所定,故气乱矣。劳则喘息汗出,外内皆越,故气耗矣。 思则心有所存,神有所归,正气留而不行,故气结矣。(713)
故邪之所在,皆为不足。故上气不足,脑为之不满,耳为之苦鸣,头为之苦倾,目为之眩。 中气不足,溲便为之变,肠为之苦鸣。下气不足,则乃为痿厥心悗。(714)
预后传变
黄帝曰:余闻虚实以决死生,愿闻其情。岐伯曰:五实死,五虚死。 帝曰:愿闻五实五虚,岐伯曰:脉盛,皮热,腹胀,前后不通,闷瞀,此谓五实。 脉细,皮寒,气少,泄力前后,饮食不入,此谓五虚。帝曰:其时有生者,何也? 岐伯曰:浆粥入胃,泄注止,则虚者活;身汗,得后利,则实者活。此其候也。(720)
帝曰:法阴阳奈何?岐伯曰:阳胜则身热,腠理闭, 喘粗为之俛仰,汗不出而热,齿干以烦冤,腹满,死,能冬不能夏。 阴胜则身寒,汗出,身常清,数栗而寒,寒则厥,厥则腹满,死,能夏不能冬。 此阴阳更胜之变,病之形能也。(721)
夫百病者,多以旦慧昼安,夕加夜甚,何也?岐伯曰:四时之气使然。 黄帝曰:愿闻四时之气。岐伯曰:春生夏长,秋收冬藏,是气之常也,人亦应之。 以一日分为四时,朝则为春,日中为夏,日入为秋,夜半为冬。 朝则人气始生,病气衰,故旦慧;日中人气长,长则胜邪,故安; 夕则人气始衰,邪气始生,故加;夜半人气入脏,邪气独居于身,故甚也。 黄帝曰:其时有反者,何也?岐伯曰:是不应四时之气,脏独主其病者, 是必以脏气之所不胜时者甚,以其所胜时者起也。(722)
八、病之形态
热病
黄帝问曰:今夫热病者,皆伤寒之类也。或愈或死, 其死皆以六七日之间,其愈皆以十日以上者,何也?不知其解,愿闻其故。 岐伯对曰:巨阳者,诸阳之属也,其脉连于风府,故为诸阳主气也。 人之伤于寒也,则为病热,热虽甚不死。其两感于寒而病者,必不免于死。(801)
帝曰:治之奈何?岐伯曰:治之各通其脏脉,病日衰已矣。 其未满三日者,可汗而已;其满三日者,可泄而已。 帝曰:热病已愈,时有所遗者,何也?岐伯曰: 诸遗者,热甚而强食之,故有所遗也。若此者,皆病已衰, 而热有所藏,因其谷气相薄,两热相合,故有所遗也。 帝曰:善。治遗奈何?岐伯曰:视其虚实,调其逆从,可使必已矣。 帝曰:病热当何禁之?岐伯曰:病热少愈,食肉则复,多食则遗,此其禁也。(803)
治疗原则
凡病伤寒而成温者,先夏至日者为病温, 后夏至日者为病暑,暑当与汗皆出,勿止。(804)
黄帝问曰:有病温者,汗出辄复热。而脉躁疾不为汗衰,狂言不能食,病名为何? 岐伯对曰:病名阴阳交,交者死也。帝曰:愿闻其说。岐伯曰:人所以汗出者,皆生于谷, 谷生于精,今邪气交争于骨肉而得汗者,是邪却而精胜也。精盛则当能食而不复热。 复热者,邪气也。汗者,精气也。今汗出辄复热者,是邪胜也。不能食者,精无俾也。 病而留着,其寿可立而倾也。且夫《热论》曰:汗出而脉尚躁盛者死。今脉不与汗相应, 此不胜其病也,其死明矣。狂言者,是失志,失志者死。今见三死,不见一生,虽愈必死也。(805)
帝曰:劳风为病何如?岐伯曰:劳风法在肺下,其为病也, 使人强上冥视,唾出若涕,恶风而振寒,此为劳风之病。 帝曰:治之奈何?岐伯曰:以救俛仰,巨阳引。 精者三日,中年者五日,不精者七日。咳出青黄涕,其状如脓, 大如弹丸,从口中若鼻中出,不出则伤肺,伤肺则死也。(806)
咳
黄帝问曰:肺之令人咳,何也?岐伯对曰:五脏六腑皆令人咳,非独肺也。 帝曰:愿闻其状。岐伯曰:皮毛者,肺之合也。皮毛先受邪气,邪气以从其合也。 其寒饮食入胃,从肺脉上至于肺,则肺寒,肺寒则外内合邪,因而客之,则为肺咳。 五脏各以其时受病,非其时,各传以与之。人与天地相参,故五脏各以治时, 感于寒则受病,微则为咳,甚者为泄、为痛。乘秋则肺先受邪,乘春则肝先受之, 乘夏则心先受之,乘至阴则脾先受之,乘冬则肾先受之。(807)
帝曰:何以异之?岐伯曰:肺咳之状,咳而喘息有音,甚则唾血。 心咳之状,咳则心痛,喉中介介如梗状,甚则咽肿、喉痹。 肝咳之状,咳则两胁下痛,甚则不可以转,转则两胠下满。 脾咳之状,咳则右胁下痛,阴阴引肩背,甚则不可以动,动则咳剧。 肾咳之状,咳则腰背相引而痛,甚则咳涎。(808)
帝曰:六腑之咳奈何?安所受病? 岐伯曰:五藏之久咳,乃移于六腑。 脾咳不已,则胃受之,胃咳之状,咳而呕,呕甚则长虫出。 肝咳不已,则胆受之,胆咳之状,咳呕胆汁。 肺咳不已,则大肠受之,大肠咳状,咳而遗失。 心咳不已,则小肠受之,小肠咳状,咳而失气,气与咳俱失。 肾咳不已,则膀胱受之,膀胱咳状,咳而遗溺。 久咳不已,则三焦受之,三焦咳状,咳而腹满,不欲食饮。 此皆聚于胃,关于肺,使人多涕唾,而面浮肿气逆也。 帝曰:治之奈何?岐伯曰:治脏者治其俞, 治府者治其合,浮肿者治其经。帝曰:善。(809)
痛
帝曰:愿闻人之五脏卒痛,何气使然?岐伯对曰: 经脉流行不止,环周不休。寒气入经而稽迟,泣而不行, 客于脉外则血少,客于脉中则气不通,故卒然而痛。(810)
痹
黄帝问曰:痹之安生?岐伯对曰:风、寒、湿三气杂至, 合而为痹也。其风气胜者为行痹,寒气胜者为痛痹,湿气胜者为著痹也。 帝曰:其有五者,何也?岐伯曰:以冬遇此者为骨痹,以春遇此者为筋痹, 以夏遇此者为脉痹,以至阴遇此者为肌痹,以秋遇此者为皮痹。(813)
帝曰:内舍五脏六腑,何气使然?岐伯曰:五脏皆有合,病久而不去者,内舍于其合也。 故骨痹不已,复感于邪,内舍于肾;筋痹不已,复感于邪,内舍于肝; 脉痹不已,复感于邪,内舍于心;肌痹不已,复感于邪,内舍与脾; 皮痹不已,复感于邪,内舍于肺。所谓痹者,各以其时重感于风寒湿之气也。(814)
凡痹之客五脏者,肺痹者,烦满,喘而呕。 心痹者,脉不通,烦则心下鼓,暴上气而喘,嗌干,善噫,厥气上逆则恐。 肝痹者,夜卧则惊,多饮,数小便,上为引如怀。 肾痹者,善胀,尻以代踵,脊以代头。 脾痹者,四肢解堕。发咳,呕汁,上为大塞。 肠痹者,数饮而出不得,中气喘争,时发飱泄。 包痹者,少腹膀胱按之内痛,若沃以汤,涩于小便,上为清涕。 阴气者,静则神藏,躁则消亡。饮食自倍,肠胃乃伤。 淫气喘息,痹聚在肺。淫气夏思,痹聚在心。淫气遗溺,痹聚在肾。 淫气乏竭,痹聚在肝。淫气肌绝,痹聚在脾。(815)
帝曰:营卫之气,亦令人痹乎?岐伯曰:营者,水谷之精气也, 和调于五脏,洒陈于六腑,乃能入于脉也,故循脉上下,贯五脏,落六腑也。 卫者,水谷之悍气也,其气慓疾滑利,不能入于脉也,故循皮肤之中,分肉之间, 熏于盲膜,散于胸腹。逆其气则病,从其气则愈,不与风寒湿气合,故不为痹。(817)
痿
黄帝问曰:五脏使人痿,何也?岐伯对曰:肺主身之皮毛, 心主身之血脉,肝主身之筋膜,脾主身之肌肉,肾主身之骨髓。 故肺热叶焦,则皮毛虚弱急薄,著则生痿躄也。 心气热,则下脉厥而上,上则下脉虚,虚则生脉痿,枢折挈,胫纵而不任地也。 肝气热,则胆泄口苦,筋膜干,筋膜干则筋急而挛,发为筋痿。 脾气热,则胃干而渴,肌肉不仁,发为肉痿。 肾气热,则腰脊不举,骨枯而髓减,发为骨痿。(819)
痿证的病因病机
帝曰:何以得之?岐伯曰:肺者,脏之长也,为心之盖也, 有所失亡,所求不得,则发肺鸣,鸣则肺热叶焦。 故曰:五脏因肺热叶焦,发为痿躄,此之谓也。悲哀太甚,则胞络绝, 胞络绝则阳气内动,发则心下崩,数溲血也。故《本病》曰:大经空虚, 发为肌痹,传为脉痿。思想无穷,所愿不得,意淫于外,入房太甚,宗筋弛纵, 发为筋痿,乃为白淫。故《下经》曰:筋痿者,生于肝,使内也。有渐于湿, 以水为事,若有所留,居处相湿,肌肉濡渍,痹而不仁,发为肉痿。 故《下经》曰:肉痿者,得之湿地也。有所远行劳倦,逢大热而渴, 渴则阳气内伐,内伐则热舍于肾,肾者水藏也。今水不胜火,则骨枯而髓虚, 故足不任身,发为骨痿。故《下经》曰:骨痿者,生于大热也。(820)
帝曰:如夫子言可矣。论言:治痿者,独取阳明,何也? 岐伯曰:阳明者五脏六腑之海,主润宗筋,宗筋主束骨而利机关也。 卫脉者,经脉之海也。主渗灌溪谷,与阳明合于宗筋,阴阳揔宗筋之会, 会于气街,而阳明为之长。皆属于带脉,而络于督脉。故阳明虚,则宗筋纵, 带脉不引,故足痿不用也。帝曰:治之奈何?岐伯曰:各补其荥而通其俞, 调其虚实,和其逆顺,筋脉骨肉,各以其时受月,则病已矣。帝曰:善。(821)
水肿
帝曰:其有不从毫毛而生,五脏阳以竭也。津液充廓,其魄独居,孤精于内, 气耗于外,行不可与衣相保,此四极急而动中,是气拒于内而形施于外,治之奈何? 岐伯曰:平治于权衡,去宛陈莝,微动四极,温衣,缪刺其处,以复其形。开鬼门, 洁净府,精以时服,五阳已布,疏涤五脏。故精自生,行自盛,骨肉相保,巨气乃平。(822)
黄帝问曰:少阴何以主肾?肾何以主水?岐伯对曰:肾者,至阴也;至阴者, 盛水也。肺者,太阴也;少阴者,冬脉也。故其本在肾,其末在肺,皆积水也。 帝曰:肾何以能聚水而生病?齐伯曰,肾者,胃之关也。关门不利, 故聚水而从其头也。上下溢于皮肤,故为胕肿,胕肿者,聚水而生病也。 帝曰:诸水皆生于肾乎?岐伯曰:肾者,牝脏也,地气上者属于肾,而生水液也, 故曰至阴。勇而劳甚则肾汗出,肾汗出逢于风,内不得入于脏腑,外不得越于皮肤, 客于玄府,行于皮里,传为胕肿,本之于肾,名曰风水。所谓玄府者,汗空也。(823)
黄帝问于岐伯曰:水与肤胀、鼓胀、肠覃、石瘕、石水,何以别之? 岐伯答曰:水始起也,目窠上微肿,从新卧起之状,其颈脉动,时咳,阴股间寒, 足骨肿,腹乃大,其水已成矣。以手按其腹,随手而起,如裹水之状,此其候也。 黄帝曰:肤胀何以候之?岐伯曰:肤胀者,寒气客于皮肤之间,空空然不坚, 腹大,身尽重,皮厚,按其腹,窅而不起,腹色不变,此其候也。 鼓胀何如?岐伯曰:腹胀身皆大,大与肤胀等也。色苍黄,腹筋起,此其候也。(824)
瘅
帝曰:有病口甘者,病名为何?何以得知? 岐伯曰:此五气之溢也,名曰脾瘅。夫五味入口, 藏于胃,脾为之行其精气,津液在脾,故令人口甘也。 此肥美之所发也,此人必数食甘美而多肥也。肥者令人内热, 甘者令人中满,故其气上溢,转为消渴。治之以兰,除陈气也。 帝曰:有病口苦,取阳陵泉。口苦者,病名为何,何以得知? 岐伯曰:病名曰胆瘅。夫肝者,中之将也,取决于胆,咽为之使。 此人者,数谋虑不決,故胆虚气上溢而口为之苦,治之以胆募俞。(826)
九、色脉参伍
司外揣内之道
夫脉之小大滑涩浮沉,可以指别;五脏之象,可以类推; 五脏相音,可以意识,五色微诊,可以目察。能合脉色,可以万全。(902)
昭昭之明不可以蔽,其不可以蔽,不失阴阳也。 合而察之,切而验之,见而得之,若清水明镜之不失其形也。 五音不彰,五色不明,五脏波荡,若是则内外相袭,若鼓之应桴, 响之应声,影之似形。故远者,司外揣内;近者,司内揣外, 是谓阴阳之极,天地之盖。请藏之灵兰之室,弗敢使泄也。(903)
黄帝问曰:诊法何如?岐伯对曰:诊法常以平旦, 阴气未动,阳气未散,饮食未进,经脉为盛, 络脉调匀,气血未乱,故乃可诊有过之脉。 切脉动静,而视精明,察五色,观五脏有余不足, 六腑强弱,形之盛衰,以此参伍,决死生之分。(905)
是故持脉有道,虚静为保。(906)
望闻问切之法
夫脉者,血之府也。长则气治,短则气病,数则烦心,大则病进, 上盛则气高,下盛则气胀,代则气衰,细则气少,涩则心痛。 浑浑革至如涌泉,病进而色弊;绵绵其去如弦绝,死。(907)
夫精明五色者,气之华也。赤欲如白裹朱,不欲如赭; 白欲女儿鹅羽,不欲如盐;青欲如苍壁之泽,不欲如蓝; 黄欲如罗裹雄黄,不欲如黄土;黑欲如重漆色,不欲如地苍。 五色精微象见矣,其寿不久也。夫精明者,所以视万物, 别黑白,审短长。以长为短,以白为黑,如是则精衰矣。(908)
五脏者,中之守也。中盛脏满,气盛伤恐者, 声如从室中言,是中气之湿也;言而微, 终日乃复言者,此夺气也;衣被不敛, 言语善恶不避亲疏者,此神明之乱也; 仓廪不藏者,是门户不要也;水泉不止者, 是膀胱不藏也。得守者生,失守者死。(909)
夫五脏者,身之强也。头者,精明之府,头倾视深,精神将夺矣; 背者,胸中之府,背曲肩随,府将坏矣;腰者,肾之府,转摇不能,肾将惫矣; 膝者,筋之府,屈伸不能,行则偻附,筋将惫矣;骨者,髓之府,不能久立, 行则振掉,骨将惫矣。得强则生,失强则死。(910)
万物之外,六合之内,天地之变,阴阳之应。彼春之暖,为夏之暑; 彼秋之忿,为冬之怒。四变之动,脉于之上下。以春应中规,夏应中矩, 秋应中衡,冬应中权。是故冬至四十五日,阳气微上,阴气微下; 夏至四十五日,阴气微上,阳气微下。阴阳有时,与脉为期, 期而相失,知脉所分。分之有期,故知死时。(911)
帝曰:气口何以独为五脏主?岐伯曰:胃者,水谷之海,六腑之大源也。 五味入口,藏于胃,以养五脏气,气口亦太阴也。是以五脏六腑之气味, 皆出于胃,变见于气口。故五气入鼻,藏于心肺,心肺有病而鼻为之不利也。 凡治病,必察其下,适其脉,观其志意,与其病也。拘于鬼神者,不可与言至德; 恶于针石者,不可与言至巧;病不许治者,病必不治,治之无功矣。(914)
黄帝问曰:平人何如?岐伯对曰:人一呼脉再动, 一吸脉亦再动,呼吸定息脉五动,闰以太息,命曰平人。 平人者,不病也。常以不病调病人,医不病, 故为病人平息以调之为法。人一呼脉一动,一吸脉一动, 曰少气。人一呼脉三动,一吸脉三动而躁,尺热曰病温, 尺不热脉滑曰病风,脉涩曰痹。人一呼脉四动以上曰死, 脉绝不至曰死,乍疏乍数曰死。(915)
平人之常气禀于胃,胃者,平人之常气也,人无胃气曰逆,逆者死。 春胃微弦曰平,弦多胃少曰肝病,但弦无胃曰死,胃而有毛曰秋病, 毛甚曰今病。脏真散余肝,肝脏筋膜之器也。夏胃微钩曰平, 钩多胃少曰心病,但钩无胃曰死,胃而有石曰冬病,石甚曰今病。 脏真通于心,心藏血脉之气也。长夏胃微耎弱曰平,弱多胃少曰脾病, 但代无味曰死,耎弱有石曰冬病,弱甚曰今病。脏真濡于脾,脾藏肌肉之气也。 秋胃微毛曰平,毛多胃少曰肺病,但毛无胃曰死,毛而有弦曰春病,弦甚曰今病。 脏真高于肺,以行荣卫阴阳也。冬胃微石曰平,石多喂少曰肾病,但石无胃曰死, 石而有钩曰夏病,钩甚曰今病。脏真下于肾,肾藏骨髓之气。(916)
人以水谷为本,故人绝水谷则死,脉无胃气亦死。 所谓无胃气者,但得真脏脉,不得胃气也。 所谓脉不得胃气者,肝不弦,肾不石也。(917)
岐伯曰:入国问俗,入家问为讳,上堂问礼,临病人问所便。 黄帝曰:便病人奈何?岐伯曰:夫中热消瘅则便寒,寒中之属则便热。 胃中热则消谷,令人悬心善饥,脐以上皮热;肠中热则出黄如糜, 脐以下皮寒。胃中寒,则腹胀;肠中寒,则肠鸣飧泄。胃中寒,肠中热, 则胀而且泄;胃中热,肠中寒,则疾饥,小腹痛胀。(928)
闭户塞牖,系之病者,数问其情, 以从其意,得神者昌,失神者亡。(929)
十、治病求本
法天则地
用寒远寒,用凉远凉,用温远温,用热远热。食宜同法。 有假者反常,反是者病,所谓时也。故曰:无失天信, 无逆气宜,无翼其胜,无赞其复,是谓至治。(1004)
黄帝问曰:用针之服,必有法则焉,今何法何则? 岐伯对曰:法则天地,合以天光。帝曰:愿卒闻之。 岐伯曰:凡刺之法,必候日月、星辰、四时、八正之气, 气定乃刺之。是故天温日明,则人血淖液而卫气浮, 故血易泄,气易行;天寒日阴,则人血凝泣而卫气沉。 月始生,则血气始精,卫气始行;月廓满,则血气实, 肌肉坚;月廓空,则肌肉减,经络虚,卫气去,形独居。 是以因天时而调血气也。是以天寒无刺,天温无疑; 月生无泻,月满无补,月廓空无治,是谓得时而调之。 因天之序,盛虚之时,移光定位,正立而代之。 故曰:月升而泻,是为脏虚;月满而补,血气扬溢, 络有留血,命曰重实;月廓空而治,是谓乱经。 阴阳相错,真邪不别,沉以留止,外虚内乱,淫邪乃起。(1005)
黄帝问曰:医之治病也,一病而治各不同, 皆愈何也?岐伯对曰:地势使然也。 故东方之域,天地之所始生也,鱼盐之地, 海滨傍水。其民食鱼而嗜咸,皆安其处,美其食。 鱼者使人热中,盐者胜血,故其民皆黑色疏理, 其病皆为痈疡,其治宜砭石。故砭石者,亦从东方来。 西方者,金玉之域,沙石之处,天地之所收引也。 其民陵居而多风,水土刚强,其民不衣而褐荐, 其民华食而脂肥,故邪不能伤其形体,其病生于内, 其治宜毒药。故毒药者,亦从西方来。 北方者,天地所闭藏之域也,其地高陵居, 风寒冰冽。其民乐野处而乳食,脏寒生满病, 其治宜灸焫。故灸焫者,亦从北方来。 南方者,天地所长养,阳之所盛处也,其地下,水土弱, 雾露之所聚也。其民嗜酸而食胕。故其民皆致理而赤色, 其病挛痹,其治宜微针。故九针者,亦从南方来。 中央者,其地平以湿,天地所以生万物也众。其民食杂而不劳, 故其病多痿厥寒热,其治宜导引按蹻,故导引按蹻者,亦从中央出也。 故圣人杂合以治,各得其所宜,故治所以异而病皆愈者, 得病之情,知治之大体也。(1006)
西北之气散而寒之,东南之气收而温之,所谓同病异治也。 故曰:气寒气凉,治以寒凉,以水渍之。气温气热,治以温热, 强其内守。必同其气,可使平也,假者反之。故治病者,必明天道地理, 阴阳更胜,气之先后,人之寿夭,生化之期,乃可以知人之行气矣。(1007)
以人为本
黄帝曰:行弊血尽而功不立者何?岐伯曰:神不使也。 帝曰:何谓神不使?岐伯曰:针石,道也。精神不进, 志意不治,故病不可愈。今精坏神去,荣卫不可复收。 何者?嗜欲无穷,而忧患不止,精气驰坏,荣泣卫除, 故神去之而病不愈也。帝曰:夫病之始生也,极微极精, 必先入结于皮肤。今良工皆称曰病成,名曰逆,则针石不能治, 良药不能及也。今良工皆得其法,守其数,亲戚兄弟远近音声 日闻于耳,五色日见于目,而病不愈者,亦何暇不早乎? 岐伯曰:病为本,工为标,标本不得,邪气不服,此之谓也。(1011)
人之情,莫不恶死而乐生,告之以其败,语之以其善, 导之以其所便,开之以其所苦,虽有无道之人,恶有不听者乎?(1014)
因势利导
病之始起也,可刺而已;其盛,可待衰而已。 故因其轻而扬之,因其重而减之,因其衰而彰之。 形不足者,温之以气;精不足者,补之以味。 其高者,因而越之;其下者,引而竭之;中满者, 泻之于内;其有邪者,渍形以为汗;其在皮者, 汗而发之;其慓悍者,按而收之;其实者,散而泻之。 审其阴阳,以别柔刚。阳病治阴,阴病治阳。 定其血气,各守其乡。血实宜决之,气虚宜掣引之。(1016)
以平为期
谨察阴阳所在而调之,以平为期,正者正治,反者反治。 寒者热之,热者寒之,微者逆之,甚者从之,闲者消之, 客者除之,劳者温之,结者散之,留者攻之,燥者濡之, 急者缓之,散者收之,损者温之,逸者行之,惊者平之, 上之下之,摩之浴之,薄之劫之,开之发之,适事为故。 帝曰:何谓逆从?岐伯曰:逆者正治,从者反治。从少从多, 观其事也。帝曰:反治何谓?岐伯曰:热因寒用,寒因热用, 塞因塞用,通因通用。必伏其所主,而先其所因。其始则同, 其终则异。可使破积,可使溃坚,可使气和,可使必已。(1018)
帝曰:论言治寒以热,治热以寒,而方士不能废绳墨而更其道也。 有病热者,寒之而热;有病寒者,热之而寒,二者皆在,新病复起,奈何治? 岐伯曰:诸寒之而热者取之阴,热之而寒者取之阳,所谓求其属也。(1019)
帝曰:有毒无毒,服有约乎?岐伯曰: 病有久新,方有大小,有毒无毒,固宜常制矣。 大毒治病,十去其六;常毒治病,十去其七; 小毒治病,十去其八;无毒治病,十去其九。 谷肉果菜,食养尽之,无使过之,伤其正也。 不尽,行复如法。必先岁气,无伐天和, 无盛盛,无虚虚,而遗人夭殃,无致邪, 无失正,绝人长命。(1021)
先病而后逆者治其本,先逆而后病者治其本,先寒而后生病者治其本, 先病而后生寒者治其本,先热而后生病者治其本,先热而后生中满者治其标, 先病而后泄者治其本,先泄而后生他病者治其本。必且调之,乃治其他病, 先病而后生中满者治其标,先中满而后烦心者治其本。人有客气,有同气。 小大不利治其标,小大不利治其本。病发而有余,本而标之,先治其本, 后治其标。病发而不足,标而本之,先治其标,后治其本。 谨察问甚,以意调之,问者并行,甚者独行。(1023)
肝欲散,急食辛以散之,用辛补之,酸泻之。 心欲软,急食咸以软之,用咸补之,甘泻之。 脾欲缓,急食甘以缓之,用苦泻之,甘补之。 肺欲收,急食酸以收之,用酸补之,辛泻之。 肾欲坚,急食苦以坚之,用苦补之,咸泻之。(1024)
肝苦急,急食甘以缓之。 心苦缓,急食酸以收之。 脾苦湿,急食苦以燥之。 肺苦气上逆,急食苦以泄之。 肾苦燥,急食辛以润之。 开腠理,致津液,通气也。(1025)
辛散,酸收,甘缓,苦坚,咸软。 毒药攻邪,五谷为养,无果为助, 五畜为益,五菜为充,气味合而服之, 以补精益气。此五者,有辛酸甘苦咸, 各有所利,或散,或收,或缓,或急, 或坚,或软,四时五脏,病随五味所宜也。(1026)
名词解释
什么是魂? 什么是魄?
营覆阴阳:气血循环往复营运于周身 精神专直:思想集中、精神专一而无妄念(512) 人体健康的本质是 “和”
守经隧:守持经脉通畅,可以调治百病。602
三部之气:即伤脏的喜怒、伤上的风雨、伤下的青湿三种邪气 三部:内伤五脏,即中内之部也; 风雨从背而下,故为上部之气; 清湿从尻脚而上,故为下部之气。702
两虚相得:指外界的虚邪之风与人体的真气虚弱相结合。703
因加而发:体内原有故邪,加之再感新邪,以致病发。707
肺布叶举:肺叶扩张而胀大。713
闷瞀:胸中郁闷,眼目昏花。720
烦冤:即心烦满闷。 腹满,死:此腹满是中焦衰竭的征象 阳热偏盛之死症。721
脏独主其病:指脏腑本身的病变单独支配着病情的变化。
食肉则富,多食则遗:热病之后,脾胃气虚,运化力弱,食肉则不化, 多食则谷气壅塞,与邪热相互搏结,故有遗留或复发。803
劳风:病名。因劳而虚,因虚而感受风邪所产生的以恶风振寒,项强冥视,咳吐青黄痰为主症的病证 法在肺下:劳风病的病位通常在肺部。 强上冥视:头项强急不舒;冥视,指事物不清 救俛仰:指呼吸困难,张口引肩,前后俯仰。806
喉痹:因咽喉肿痛导致闭塞不通而失音。 两胠:腋下胁肋部。808
行痹,是以疼痛游走不定为特点的痹证,也称风痹。 痛痹,是以疼痛剧烈痛有定处为特点的痹症,也称寒痹。 著痹,是以疼痛处重置固定或顽麻不仁为特点的痹症,也称湿痹。813
尻以代踵,脊以代头:足不能站立和行走,以尻代之; 头俯不能仰,背陀甚而脊高于头。815
肺热叶焦:形容肺受热灼,津液耗损,肺叶焦枯的病理状态。 痿躄:指四肢萎废不用。 枢折挈:形容关节迟缓,不能提举活动。819
治痿者独取阳明821
开鬼门,洁净府:即发汗利小便的治疗方法。822
水肿的治法822
去宛陈莝
微动四极
温衣
缪刺其处
开鬼门,洁净府
脾瘅:病名。恣食肥甘,湿热蕴脾所致, 以消渴,口干,中满为特征的病症。 胆瘅:病名。胆气上溢所致的以口苦为特征的病症。 咽为之使:胆足少阳之脉上夹咽,肝足厥阴之脉循咽喉。 咽是肝胆之脉交汇之处,故咽为之使。826
司外揣内:从表现于外的音色等症状变化推测内在脏腑的病变。 司内揣外:根据脏腑所发生的病理变化推测人之声色气味将要出现的异常。903
平人的诊断标准904
以脉至的次数作为判断的标准。
以三部九候脉象的一致作为标准。
以人迎寸口脉与四时的相应为标准。
脉象与自然之气的相应, 周身气血的通畅与脉象的统一, 六经脉象的无实无虚 以及人体形肉血气的相称。
精明之府:精气神明汇聚之处。910
真脏脉:指脉无胃气而真脏之气独见的脉象。 如但弦无胃,但石无胃之类。
虚里:位于左乳下,心尖搏动处, 为足阳明胃经之络脉。 其脉从胃贯穿隔膜连络于肺。
八正之气:指八正之节气。 四立,二分,二至曰八正。1005
导引按蹻:导引,谓摇筋骨,动肢节; 按,谓抑按皮肉;蹻,谓捷举手足。1006
神不使也:指神气衰败,不能对针药等有所反应。1011