导图社区 温病学
温病学的思维导图,温病按其病证性质是否兼湿可分为温热与湿热两大类。根据发病类型分类温病按其发病初起是否有里热证可分为新感与伏邪两大类。
编辑于2023-06-29 12:20:26 山东省温病学
绪论
明清时期成就
温病特点
1. 致病因素的特异性﹣﹣温邪
2. 多具有传染性、流行性、季节性、地域性
临床表现的特殊性
1. 起病急,传变快,病情重
2. 以发热为主症,热象偏重
3. 易化燥伤阴
4. 易内陷生变
温病分类
温病按其病证性质是否兼湿可分为温热与湿热两大类。
根据发病类型分类温病按其发病初起是否有里热证可分为新感与伏邪两大类。
常见病因与致病特点
卫气营血辩证
三焦辩证
温病常用诊法
辨舌苔
1. 白苔
1.1. 舌苔薄白欠润,边尖略红
多见于风温初起
1.2. 舌苔薄白而干,舌边尖红
温病表邪未解、肺津已伤
1.3. 舌苔白厚而黏腻
多见于湿温病湿重于热阶段,湿阻气分而湿浊偏盛的病证
1.4. 舌苔白厚而干燥
为脾湿未化而胃津已伤的征象
1.5. 舌苔白腻而舌质红绛
为湿遏热伏之征象
1.6. 白苔滑腻厚如积粉而舌质紫绛
为湿热秽浊郁闭膜原之特有舌象 多见于湿热性质温疫
1.7. 白碱苔
多见于湿热性质温病
1.8. 白砂苔
又称水晶苔 为邪热迅速化燥人胃,苔色未及转黄而津已大伤之象
1.9. 白霉苔
为秽浊之气上泛而胃气衰败之征象
2. 黄苔
2.1. 薄黄苔
润者多为邪热初入气分,津伤不甚; 燥者为气分热盛,津液受伤
2.2. 黄白相兼苔
苔黄白而薄者,为邪热已入气分,表邪尚未尽解; 苔黄白而厚腻者,多是气分湿郁化热之征
2.3. 黄燥苔
为气分邪热炽盛,津伤较重的征象
2.4. 老黄苔
为热结肠腑、阳明腑实之象
2.5. 黄腻苔
分湿热内蕴之象
3. 灰苔
3.1. 灰燥苔
为热结肠腑而阴液大伤之
3.2. 灰腻苔
为温病兼夹痰湿内阻之征象
3.3. 灰滑苔
多为温病后期阳虚内生寒湿之征象
4. 黑苔
4.1. 黑苔焦燥起刺,质地干涩苍老
多为热结肠腑、肾阴耗竭之征象
4.2. 黑苔薄而干燥或焦枯
为温病后期,邪热深入下焦而肾阴耗竭的征象
4.3. 遍舌黑润
为温病兼夹痰湿之征象
4.4. 舌苔干黑,舌质淡白无华
湿温病湿邪化热化燥 深入血分,灼伤肠络 大量便血导致气随血脱时可见
4.5. 黑苔滑润而舌淡不红
为湿温病后期湿胜阳微,转化为寒湿证之征象
辨舌质
1. 红舌
多为邪热渐人营分的征象 温邪在卫分,多舌边尖红,罩有薄白苔; 邪人气分,多红苔黄; 温邪渐入营分则全舌纯红无苔
1.1. 舌尖红赤起刺
多为邪入营血的早期,心火上炎之征
1.2. 舌红有裂纹,或舌中生红点
为心营热毒极盛的表现
1.3. 舌质光红柔嫩
为邪热初退、津伤未复之象
1.4. 舌淡红而干,色不荣润
为温病后期,邪热已退而气阴两虚的征象
2. 绛舌
邪热深入营血的标志
2.1. 舌纯绛鲜泽
为热入心包的征象
2.2. 舌绛而舌面有大红点
为热毒乘心、心火炽盛之征象
2.3. 绛而干燥
为邪入营、营阴耗伤之象
2.4. 舌绛而有黄白苔
为邪热初入营分、卫气分之邪未尽的征象
2.5. 舌绛上罩黏腻苔垢
为营分受热、气分兼夹痰湿或秽浊之征象
2.6. 舌绛光亮如镜
为温病后期,邪热渐退而胃阴衰亡之征象
2.7. 舌绛不鲜,干而枯痿
为温邪深入下焦,肾阴欲竭之象,病情危重
3. 紫舌
营血热毒炽盛 或营热阴竭,素有瘀血,邪热久稽等
3.1. 焦紫起刺
又称杨梅舌 为血分热毒极的征象, 常为动风,动血的先兆
3.2. 紫晦而干
又称猪肝舌 为肝肾阴竭之象,后多不良
3.3. 舌紫而瘀暗
为温病兼夹瘀的征象
验齿
牙齿润燥
光燥如石
多为胃热伤津、肾阴未竭之象 亦有见于温病初起,肺卫郁遏 表气不通,津液不能上布者
燥如枯骨
多见于温病后期真阴耗损之证
齿燥色黑
为邪热深人下焦,肝肾阴伤,虚风渐动之象
齿龈结瓣
紫如干漆
为阳明胃热亢盛动血所致,又称阳血结瓣
黄如酱瓣
为肾阴下竭,阴不敛阳,虚阳载血上浮所致,又称阴血结瓣
温病治疗
温病治则
祛邪扶正
辨证论治
卫气营血治则
三焦治则
吴鞠通提出"治上焦如羽(非轻不举); 治中焦如衡(非平不安); 治下焦如权(非重不沉)"的治疗原则
确立温病治法的依据
审因论治 辨证施治 对症施治
温病主要治法
泄卫透表
温热类温病常见证候辨治
卫分辨治
邪袭肺卫
发热,微恶风寒,无汗或少汗, 头痛,咳嗽,口微渴, 苔薄白欠润,舌边尖红,脉浮数
【治法】辛凉解表,宣肺泄热
【方药】银翘散或桑菊饮
燥热犯卫
【证候】发热,微恶风寒,少汗,干咳或痰少而黏, 咳甚则声音嘶哑,咽干痛,鼻燥热,口微渴, 舌边尖红,苔薄白而干,右脉数大
【治法】辛凉甘润,轻透肺卫
【方药】桑杏汤
气分辨治
1. 邪热壅肺
【证候】身热,汗出,烦渴,咳喘, 或咳痰黄稠,或痰中带血, 或痰呈铁锈色,胸闷胸痛,舌红苔黄,脉数
【治法】清热宣肺,止咳平喘
【方药】麻杏石甘汤
麻黄四两(去节)杏仁五十个(去皮尖) 甘草二两(炙)生石膏半斤(碎,绵裹) 上四味,以水七升,煮麻黄,减二升,去上沫, 内诸药,煮取二升,去宰,温服一升
2. 燥热伤肺
【证候】身热,干咳无痰,气逆而喘,咽喉干燥, 鼻燥,齿燥,胸满胁痛,心烦口渴,舌边尖红赤, 舌苔薄白而燥或薄黄干燥,脉数等
【治法】清肺润燥养阴
【方药】清燥救肺汤
煅石膏二钱五分冬桑叶三钱甘草一钱人参七分 胡麻仁(炒研)一钱分麦冬(去心)一钱二分杏仁(去皮,麸炒) 七分枇杷叶(去毛、蜜炙)-水一碗,煮六分,频频二三次温服
3. 燥干清窍
【证候】身热,口渴,耳鸣, 目赤,龈肿,咽痛,舌红, 苔薄黄而干,脉数
【治法】清宜上焦气分燥热
【方药】翘荷汤
薄荷一钱五分连翘一钱五分 生甘草一钱黑栀皮一钱五分 桔梗三钱绿豆皮二钱水二杯, 煮取一杯,顿服之。日服二剂,甚者日三服
4. 肺燥肠热,络伤咳血
【证候】初起喉痒干咳, 继则因咳甚而痰黏带血, 胸胁牵痛,腹部灼热,大便泄泻, 舌红,苔薄黄而干,脉数
【治法】清热止血,润肺清肠
【方药】阿胶黄芩汤
陈阿胶、青子芩各三钱甜杏仁、生桑皮各二钱 生白芍一钱生甘草八分鲜车前草、甘蔗梢各五钱 先用生糯米一两,开水泡取汁出,代水煎药
5. 肺热发疹
【证候】身热,肌肤发疹,疹点红润, 咳嗽,胸闷,舌红苔薄白,脉数
【治法】宣肺泄热,凉营透疹
【方药】银翘散去豆豉,加细生地、丹皮、大青叶,倍玄参方
连翘一两银花一两苦桔梗六钱薄荷六钱 竹叶四钱生甘草五钱芥穗四钱牛蒡子六钱 细生地四钱大青叶三钱丹皮三钱玄参一两
6. 热灼胸膈
【证候】身热不已,胸膈灼热如焚,烦躁不安, 唇焦咽燥,口渴,口舌生疮,齿龈肿痛, 或大便秘结,舌红,苔黄,脉滑数
【治法】清泄膈热
【方药】凉膈散
川大黄朴硝甘草炙各二十两 山栀仁薄荷叶去梗黄芩各十两 连翘二斤半上粗末,每二钱,水一盏, 入竹叶七片,蜜少许,煎至七分,去滓,食后温服。 小儿可服半钱,更随岁数加减服之。得利下,住服
7. 痰热结胸
【证候】身热面赤,渴欲凉饮,饮不解渴, 得水则呕,胸脱痞满,按之疼痛,便秘, 苔黄滑,脉滑数有力
【治法】清热化痰开结
【方药】小陷胸加枳实汤
黄连二钱瓜蒌三钱枳实二钱半夏五钱 急流水五杯,煮取二杯,分二次服
8. 阳明热炽
【证候】壮热,恶热,汗大出,面目红赤, 渴喜冷饮,苔黄而燥,脉浮洪或滑数
【治法】清热保津
【方药】白虎汤
知母六两石膏一斤(碎)甘草二两,炙粳米六合 上四味,以水一斗,煮米熟汤成,去渣,温服一升,日三服
9. 暑伤津气
【证候】身热心烦,小渡色黄,口渴自汗, 气短而促,肢倦神疲,苔黄干燥,脉虚无力
【治法】清热涤暑,益气生津
【方药】王氏清暑益气汤
西洋参三钱石斛三钱麦冬二钱 黄连八分竹叶三钱荷梗三钱 知母三钱甘草一钱粳米三钱 西瓜翠衣四钱水煎服
10. 热郁少阳
【证候】身热,口苦而渴, 干呕心烦,小便短赤, 胸胁不舒,舌红苔黄,脉弦数
【治法】苦寒清热,宣郁透泄
【方药】黄芩汤加豆豉、玄参方
黄芩三钱芍药三钱甘草(炙) 一钱大枣(擘)三枚水五杯, 煮取八分,三杯。温服一杯,日再服,夜一服
11. 热结肠腑
【证候】身热,腹满便秘,口干唇裂,舌苔焦燥,脉沉细; 或伴见口干咽燥,倦怠少气,撮空摸床,肢体震颤, 目不了了,苔干黄或焦黑,脉沉弱或沉细; 或伴见小便涓滴不畅,溺时疼痛,尿色红赤,时烦渴甚,舌红脉数
【治法】攻下泄热
热结肠腑兼液亏虚者,治宜攻下腑实,滋阴增液;
热结肠腑兼气液两虚者,治宜攻下腑实,补益气阴;
热结肠腑兼小肠热盛者,治宜攻下肠腑热结,清泄小肠邪热
【方药】调胃承气汤、 增液承气汤、 新加黄龙汤、 导赤承气汤
调胃承气汤 大黄四两(去皮,清酒浸)甘草二两(炙)芒硝半斤 上三味叹咀,以水三升,煮取一升,去滓, 内芒硝更上火微煮,令沸,少少温服
增液承气汤 参两麦冬(连心)八钱生地黄八钱 大黄三钱芒硝一钱五分水八杯, 煮取三杯,先服一杯,不知再服
新加黄龙汤 生地黄五钱麦冬(连心)五钱 玄参五钱生大黄三钱芒硝一钱 生甘草二钱人参(另煎)一钱 半当归一钱半海参(洗)二条 姜汁六匙水八杯,煮取三杯, 先服一杯,冲参汁五分,姜汁两匙,顿服之
导赤承气汤 赤芍三钱生地黄五钱生大黄三钱 黄连二钱黄柏二钱芒硝一钱水五杯, 煮取二杯,先服一杯,不下再服
12. 肺热腑实
【证候】潮热便秘,痰涎壅盛, 喘促不宁,苔黄腻或黄滑,脉右寸实大
【治法】宣肺化痰,泄热攻下
【方药】宣白承气汤
生石膏五钱生大黄三钱 杏仁粉二钱瓜蒌皮一钱五分 水五杯,煮取二杯,先服一杯,不知再服
13. 肺燥肠闭
【证候】咳嗽不爽而多痰, 胸腹胀满,大便秘结,舌红而干
【治法】肃肺化痰,润肠通便
【方药】五仁橘皮汤
甜杏仁(研细)三钱松子仁三钱 郁李仁(杵)四钱原桃仁(杵)二钱 柏子仁(杵)二钱橘皮(蜜炙)一钱 半水煎服,日一剂
14. 肺热移肠
【证候】身热,咳嗽,口渴, 下利色黄热臭,肛门灼热, 腹痛而不硬满,苔黄,脉数
【治法】苦寒清热止利
【方药】葛根黄芩黄连汤
葛根半斤甘草(炙)二两 黄芩三两,黄连三两
营分辨治
1. 热灼营阴
【证候】身热夜甚,心烦不寐, 甚或时有澹语,斑疹隐隐, 咽燥口干而反不甚渴饮, 舌质红绛,无苔,脉细数
【治法】清营解毒,透热养阴
【方药】清营汤
犀角三钱生地五钱玄参三钱竹叶心一钱 麦冬三钱丹参二钱黄连一钱五分金银花三钱 连翘(连心用)二钱水八杯,煮取三杯,日三服
2. 热陷心包
【证候】身体灼热,神昏澹语, 或昏愤不语,四肢厥冷,舌蹇, 舌纯绛鲜泽,脉细数
【治法】清心开窍
【方药】清宫汤送服安宫牛黄丸或紫雪丹、至宝丹等
清官汤 玄参心三钱莲子心五分 竹叶卷心二钱连翘心二钱 犀角尖(磨冲)二钱连心麦冬三钱
3. 热入心包兼阳明腑实
【证候】身热,神昏,舌蹇, 肢厥,便秘,腹部按之硬痛, 舌绛,苔黄燥,脉数沉实
【治法】清心开窍,通腑泄热
【方药】牛黄承气汤
4. 热在心营,下移小肠
【证候】身热夜甚,心烦不寐, 口干但不甚渴饮,小便短赤热痛, 舌绛,脉细数
【治法】清心凉营,清泻小肠
【方药】导赤清心汤
鲜生地黄六钱朱茯神二钱细木通五分 原麦冬一钱(辰砂染)粉丹皮二(包煎)三钱 淡竹叶钱半莲子心三十支辰砂染灯心草二十支 莹白童便(冲)一益元散水煎服
5. 热盛动风
【证候】高热不退,头晕胀痛,烦渴, 烦闷躁扰,甚则狂乱,神昏,手足抽搐, 或见颈项强直,角弓反张,舌干红绛,脉弦数
【治法】清热凉肝息风
【方药】羚角钩藤汤
羚羊角片(先煎)一钱五分霜桑叶二 钱川贝(去心)四钱鲜生地黄五钱 双钩藤(后入)三钱滁菊花三钱 茯神木三钱生白芍三钱生甘草八分 鲜竹茹(与羚角片先煎
6. 内闭外脱
【证候】身体灼热,昏愤不语,汗多,蜷卧, 气息短促,舌质红绛少苔,脉细数无力或散大; 甚者身热骤降,烦躁不宁,呼吸浅促,面色苍白, 冷汗淋漓,四肢厥冷,脉细欲绝
【治法】清心开窍,固脱救逆
【方药】生脉散或参附汤合"三宝"
生脉散 人参三钱麦冬(不去心)二钱 五味子一钱水三杯,煮取八分二杯, 分二次服,渣再煎服,脉不敛,再作服,以脉敛为度
血分辨治
热盛动血
【证候】身体灼热,躁扰不安,甚或昏狂澹妄, 斑疹密布,色深红甚或紫黑,或吐血、 蛆血、便血、尿血,舌质深绛,脉数
【治法】凉血散血,清热解毒
【方药】犀角地黄汤
生地黄一两生白芍三钱 丹皮三钱犀角三钱水五杯, 煮取二杯,分二次服,渣再煮一杯服
后期辨治
1. 肺胃阴伤
【证候】低热或不发热,干咳不已或痰少而黏, 口舌干燥而渴,舌干红少苔,脉细数
【治法】滋养肺胃,清涤余邪
【方药】沙参麦冬汤
沙参三钱玉竹二钱生甘草一钱 冬桑叶一钱五分麦冬三钱 生扁豆一钱五分天花粉一钱五分 水五杯,煮取二杯,日再服。 久热久咳者,加地骨皮三钱
2. 胃热阴伤
【证候】身热自汗,面赤,口舌干燥而渴, 虚烦不眠,气短神疲,身重难以转侧, 时时泛恶,纳谷不馨,舌红而干,苔黄而燥,脉细数
【治法】清泄胃热,生津益气
【方药】竹叶石膏汤
石膏一斤半夏(洗)半升麦冬(去心)一升 人参三两甘草(炙)二两粳米半升上七味, 以水一斗,煮取六升,去渣,纳粳米, 煮米熟,汤成去米,温服一升,日三服
3. 阴虚火炽
【证候】身热不甚,心烦不得卧, 舌红,苔黄或薄黑而干,脉细数
【治法】清热降火,育阴安神
【方药】黄连阿胶汤
黄连四钱黄芩一钱阿胶三钱 白芍一钱鸡子黄二枚水八杯, 先煮三物,取三杯,去渣, 纳胶烊尽,再纳鸡子黄搅令相得,日三服
4. 暑伤心肾
【证候】心热烦躁,消渴不已,麻痹, 舌红绛,苔薄黄或薄黑而干,脉细数
【治法】清心泻火,滋肾养液
【方药】连梅汤
黄连二钱乌梅三钱(去核)麦冬三钱(连心) 生地黄三钱阿胶二钱水五杯,煮取二杯, 分二次服。脉虚大而者,加人参
5. 邪留阴分
【证候】夜热早凉,热退无汗, 能食形瘦,舌红苔少,脉沉细略数
【治法】滋阴清热,搜邪透络
【方药】青蒿鳖甲汤
青蒿二钱鳖甲五钱生地黄四钱 知母二钱丹皮三钱水五杯, 煮取二杯,日再服
6. 真阴耗损
【证候】身热不甚,日久不退, 手足心热甚于手足背,口干咽燥, 齿黑,舌质干绛或枯痿,甚则紫晦, 或神倦,耳聋,脉虚软或结代
【治法】滋补肝肾,润养阴液
【方药】加减复脉汤
炙甘草六钱干地黄六钱生白芍六钱 麦冬五钱(不去心)阿胶三钱麻仁三钱 水八杯,煮取八分三杯,分三次服。 剧者加甘草至一两,地黄、白芍各八钱, 麦冬七钱,日三服,夜一服
7. 虚风内动
【证候】低热,手足蠕动,甚或愈疚,两目上视或斜视, 筋惕肉,心悸或心中惰惰大动,其则心中作痛,时时欲脱, 形消神倦,齿黑唇裂,舌干绛或光绛无苔,脉虚细无力
【治法】滋阴息风
【方药】三甲复脉汤或大定风珠
三甲复脉汤 炙甘草六钱干地黄六钱 生白芍六钱麦冬(不去心)五钱 阿胶三钱麻仁三钱生牡蛎五钱 生鳖甲八钱生龟板一两水八杯, 煮取八分三杯,分三次服
大定风珠 生白芍六钱阿胶三钱 生龟板四钱干地黄六钱 麻仁二钱五味子二钱 生牡蛎四钱麦冬(连心)六钱 炙甘草四钱鸡子黄(生用)二枚 生鳖甲四钱水八杯,煮取三杯, 去滓,再入鸡子黄搅令相得,分三次服。 喘加人参;自汗者,加龙骨、人参、小麦; 悸者,加茯神、人参、小麦
湿热类温病常见证候辨治
卫气分辨治
1. 湿遏卫气
【证候】身热不扬,恶寒,午后热显, 无汗或少汗,头痛如裹,身重肢倦, 胸闷院瘩,面色淡黄,口不渴,苔白腻,脉濡缓
【治法】芳香化湿,宣通气机
【方药】霍朴夏苓汤或三仁汤
霍朴夏苓汤 香二钱姜半夏钱半赤苓三钱杏仁三钱 生薏仁四钱蔻仁六分猪苓钱半 泽泻钱半淡豆豉三钱厚朴一钱水煎服
三仁汤 杏仁五钱飞滑石六钱 白通草二钱白蔻仁二钱 竹叶二钱厚朴二钱 半夏五钱甘澜水八碗, 煮取三碗,每服一碗,日三服
2. 暑湿犯表
【证候】身热,微恶风寒,头痛胀重,身重肢节疼楚,微汗, 脘痞,口不渴,舌尖红,苔白腻或微黄腻,脉浮滑数或濡数。 若兼寒者,可见发热恶寒,甚则寒战,无汗,身形拘急, 胸院痞闷,心中烦,时有呕恶,舌苔薄腻,脉象浮弦
【治法】透邪达表,涤暑化湿
【方药】卫分宣湿饮或新加香薰饮
卫分宣湿饮 西香蕾一钱全青蒿钱半 滑石四钱浙茯苓三钱 通草一钱苦杏仁钱半 淡竹叶三十片鲜冬瓜皮一两 鲜荷叶一角水煎服
新加香薰饮 香蕾二钱金银花三钱 鲜扁豆花三钱水五杯, 煮取二杯。先服一杯, 得汗,止后服;不汗,再服; 服尽不汗,再作服
3. 卫气同病
【证候】发热恶寒,头痛,周身酸痛,少汗, 心烦口渴,小便短赤,院痞,苔白腻,脉濡数
【治法】清暑化湿,疏表透邪
【方药】银翘散去牛蒡子、玄参加杏仁、滑石方
银翘散去牛蒡子、玄参加杏仁、滑石方 金银花一两连翘一两苦桔梗六钱薄荷六钱 竹叶四钱淡豆豉五钱杏仁六钱飞滑石一两
气分辨治
1. 湿热阻闭中上焦
【证候】身热不扬,胸闷院痞呕恶,甚则胸中窒塞、 脱腹绞痛,烦躁,目昏神乱,舌苔白腻或黄腻,脉濡数
【治法】理气化湿,辛通开闭
【方药】薛氏辛通开闭方
草果槟榔鲜菖蒲芫荽 六一散皂角地浆水煎服
2. 湿热阻肺
【证候】发热,或见胸闷、肮胀, 咳嗽痰多色黄,甚则喘促,苔黄腻或白腻,脉滑数
【治法】轻宣肺气,化痰利窍
【方药】千金苇茎汤加杏仁、滑石方
苇茎(五钱)薏苡仁(五钱)桃仁(二钱)冬瓜仁(二钱) 滑石(三钱)杏仁(三钱)水八杯,煮取三杯,分三次服
3. 湿热遏阻膜原
【证候】寒热往来,寒甚热微,身痛有汗, 手足沉重,呕逆胀满,舌苔白厚腻浊或如积粉,脉缓
【治法】疏利透达膜原湿热
【方药】达原饮或雷氏宣透膜原法
达原饮 槟榔二钱厚朴一钱草果仁五分 知母一钱芍药一钱黄芩一钱 甘草五分上用水二盅,煎八分,午后温服
雷氏宣透膜原法 厚朴一钱(姜制)槟榔一钱五分 草果仁八分(煨)黄芩一钱 粉甘草五分香叶一钱半夏一钱五分(姜制) 加生姜三片为引,水煎服
4. 湿重热轻,困阻中焦
【证候】身热不扬,脱痞腹胀,恶心呕吐, 口不渴,或渴而不欲饮,或渴喜热饮, 大便溏泄,小便浑浊,苔白腻,脉濡缓
【治法】芳香化浊,燥湿运脾
【方药】雷氏芳香化浊法
霍香叶一钱佩兰叶一钱陈广皮一钱五分 制半夏一钱五分大腹皮(酒洗)一钱 厚朴(姜汁炒)八分,加鲜荷叶三钱为引,水煎服
5. 湿浊上蒙,泌别失职
【证候】热蒸头胀,呕逆神迷,小便不通,渴不多饮,舌苔白腻
【治法】先于芳香开窍,继予淡渗利湿
【方药】茯苓皮汤送服苏合香丸
茯苓皮汤 茯苓皮五钱生薏苡仁五钱 猪苓三钱大腹皮三钱 白通草三钱淡竹叶二钱水八杯, 煮取三杯,分三次服
苏合香丸 白术青木香乌犀屑香附子(炒,去毛) 朱砂(研,水飞)诃黎勒白檀香安息香(别为末,用无灰酒一升熬膏) 沉香麝香(研)丁香华芳龙脑(研)苏合香油(入安息香膏内)乳香(别研)
6. 湿阻肠道,传导失司
【证候】少腹硬满,大便不通,神识如蒙,苔垢腻
【治法】宣通气机,清化湿浊
【方药】宣清导浊汤
宣清导浊汤 猪苓五钱茯苓五钱 寒水石六钱晚蚕砂四钱 皂英子(去皮)三钱 水五杯,煮成二杯,分二次服, 以大便通快为度
7. 湿热并重,困阻中焦
【证候】发热,汗出不解,口渴不欲多饮, 院痞呕恶,心中烦闷,便溏色黄, 小便短赤,苔黄腻,脉滑或濡数
【治法】辛开苦降,燥湿清热
【方药】王氏连朴饮
制厚朴二钱川连(姜汁炒)、 石菖蒲、制半夏各一钱香豉(炒)、 焦栀各三钱芦根二两水煎,温服
8. 湿热并重,肺胃不和
【证候】呕恶不止,甚则昼夜不宁, 烦闷欲死,舌红苔黄腻,脉滑数
【治法】清化湿热,降逆顺气
【方药】黄连苏叶汤饮
黄连苏叶汤饮 川连三四分 苏叶二三分
9. 湿热蕴毒
【证候】发热口渴,胸痞腹胀,肢酸倦怠, 咽肿,溺赤,或身目发黄,苔黄腻,脉滑数
【治法】清热化湿,解毒利咽
【方药】甘露消毒丹
飞滑石十五两绵茵陈十一两 淡黄芩十两石菖蒲六两 川贝母、木通各五两灌香、 射干、连翘、薄荷、白豆蔻各四两
10. 湿热酿痰,蒙蔽心包
【证候】身热不退,朝轻暮重, 神识昏蒙,时清时昧,似清似昧, 时或澹语,舌苔黄腻,脉濡滑而数
【治法】清热化湿,豁痰开窍
【方药】菖蒲郁金汤合苏合香丸或至宝丹
菖蒲郁金汤 鲜石菖蒲三钱广郁金一钱 炒栀子三钱青连翘二钱 灯心二钱鲜竹叶三钱粉丹皮二钱 淡竹沥(冲)五钱细木通钱半 紫金片(冲)五分水煎服
11. 湿热阻滞经络
【证候】发热,寒战,肢节烦痛, 肢体重着或肿,脱痞便溏,面色淡黄而暗, 舌暗苔腻灰滞或黄腻,脉濡数
【治法】清热利湿,宣通经络
【方药】宣痹汤
宣痹汤 防已(五钱)杏仁(五钱)滑石(五钱) 连翘(三钱)山栀(三钱)薏苡(五钱) 半夏(醋炒,三钱)晚蚕砂(三钱) 赤小豆皮(三钱 )水八杯,煮取三杯,分温三服
12. 热重湿轻,蕴阻中焦
【证候】壮热面赤,口渴汗多, 烦躁气粗,脱痞身重,舌苔黄微腻,脉滑数
【治法】清泄阳明胃热,兼化太阴脾湿
【方药】白虎加苍术汤
白虎加苍术汤 石膏一斤知母六两 甘草(炙)二两 粳米三两苍术三两
13. 暑湿弥漫三焦
【证候】身热面赤,耳聋眩晕,咳痰带血, 不甚渴饮,胸闷腕痞,恶心呕吐,小便短赤, 下利稀水,舌质红赤,苔黄腻,脉滑数
【治法】清热利湿,宣通三焦
【方药】三石汤
三石汤 飞滑石三钱生石膏五钱 寒水石三钱杏仁三钱 竹茹(炒)二钱银花(花露更妙)三钱 金汁(冲)一酒杯白通草二钱
14. 暑湿积滞,搏结肠腑
【证候】身热稽留,胸腹灼热,呕恶, 脘痞腹胀,便溏不爽,色黄如酱,苔黄垢腻,脉滑数
【治法】导滞通下,清热化湿
【方药】枳实导滞汤
枳实导滞汤 小枳实二钱生大黄(酒洗)钱半 山楂三钱槟榔钱半薄川朴钱半 小川连六分六曲三钱青连翘钱半 老紫草三钱细木通八分生甘草五分
15. 暑湿郁阻少阳
【证候】寒热似疟,身热午后较甚,入暮尤剧, 天明得汗诸症稍减,但胸腹灼热不除, 口渴心烦,院痞,苔黄白而腻,脉弦数
【治法】清泄少阳,分消湿热
【方药】蒿芩清胆汤
蒿芩清胆汤 青蒿脑钱半至二钱淡竹茹三钱 仙半夏钱半赤茯苓三钱青子芩钱半至三钱 生积壳钱半陈广皮钱半碧玉散(包)三钱
16. 湿热内留,木火上逆
【证候】身热,口苦咽干,呕吐清水或痰涎, 目眩耳鸣,胸满脱痞,舌红苔黄腻,脉弦滑数
【治法】清胆降逆,涤痰化浊
【方药】温胆汤加瓜蒌、碧玉散
温胆汤加瓜蒌、碧玉散 半夏竹茹枳实橘皮 甘草茯苓瓜蒌青黛滑石
营血分辨治
1. 暑湿内陷心营
【证候】灼热烦躁,目合耳聋,神识不清, 时有澹语,或四肢抽搐,舌绛苔黄或黄腻,脉滑数
【治法】清心化湿,开闭通窍
【方药】清营汤合六一散,送服至宝丹
六一散 桂府腻白滑石六两 甘草一两
2. 湿热化燥入血
【证候】灼热烦躁,便下鲜血, 或吐血、血、发斑,舌质红绛而干,脉细数
【治法】清火解毒,凉血止血
【方药】犀角地黄汤合黄连解毒汤加味
黄连解毒汤 黄连三两黄芩黄柏各二两 栀子十四枚(擘)上四味切, 以水六升,煮取二升,分二服
后期辨治
1. 余湿未净
【证候】身热已退或有低热,院中微闷, 知饥不食,苔薄腻,脉象濡弱或缓
【治法】轻清芳化,涤除余湿
【方药】薛氏五叶芦根汤
薛氏五叶芦根汤 霍香叶佩兰叶鲜荷叶 枇杷叶薄荷叶芦尖冬瓜仁
2. 暑湿未净,蒙扰清阳
【证候】热未除,头目不清,昏眩微胀, 口渴不甚,舌淡红,苔薄腻,脉濡
【方药】清络饮
清络饮 鲜荷叶边二钱鲜银花二钱 西瓜翠衣二钱鲜扁豆花一枝 丝瓜皮二钱鲜竹叶心水二杯, 煮取一杯,日二服
3. 余邪留扰,气阴两伤
【证候】低热或身无发热,口渴唇燥, 神思不清,倦语,不思饮食,舌红苔少,脉虚数
【治法】清泄余热,扶中益虚
【方药】薛氏参麦汤
薛氏参麦汤 麦冬石斛木瓜生甘草 生谷芽鲜莲子
4. 暑湿伤气
【证候】身热自汗,心烦口渴,胸闷气短, 四肢困倦,神疲乏力,小便短赤,大便溏薄, 舌苔腻,脉大无力或濡滑带数
【治法】清暑化湿,培元和中
【方药】东垣清暑益气汤
东垣清暑益气汤 黄芪一钱(汗少减五分)苍术(浸,去皮)一钱 人参(去芦)五分升麻一钱橘皮五分白术五分 泽泻五分黄柏(酒洗,去皮)二分或三分 麦门冬(去心)三分青皮(去白)二分半 葛根二分当归身三分六曲(炒黄)五分 五味子九枚炙甘草三分
5. 湿胜阳微
【证候】身冷汗泄,胸痞,口渴不欲饮, 或渴喜热饮,苔白腻,脉细缓; 或形寒神疲,心悸头晕,面浮肢肿, 小便短少,舌淡苔白,脉象沉细
【治法】温肾健脾,扶阳逐湿
【方药】薛氏扶阳逐湿汤或真武汤
薛氏扶阳逐湿汤 人参附子白术益智仁茯苓
真武汤 茯苓三两芍药三两生姜三两(切) 白术二两附子一枚(炮 )
温病学
绪论
明清时期成就
温病特点
1. 致病因素的特异性﹣﹣温邪
2. 多具有传染性、流行性、季节性、地域性
临床表现的特殊性
1. 起病急,传变快,病情重
2. 以发热为主症,热象偏重
3. 易化燥伤阴
4. 易内陷生变
温病分类
温病按其病证性质是否兼湿可分为温热与湿热两大类。
根据发病类型分类温病按其发病初起是否有里热证可分为新感与伏邪两大类。
常见病因与致病特点
卫气营血辩证
三焦辩证
温病常用诊法
辨舌苔
1. 白苔
1.1. 舌苔薄白欠润,边尖略红
多见于风温初起
1.2. 舌苔薄白而干,舌边尖红
温病表邪未解、肺津已伤
1.3. 舌苔白厚而黏腻
多见于湿温病湿重于热阶段,湿阻气分而湿浊偏盛的病证
1.4. 舌苔白厚而干燥
为脾湿未化而胃津已伤的征象
1.5. 舌苔白腻而舌质红绛
为湿遏热伏之征象
1.6. 白苔滑腻厚如积粉而舌质紫绛
为湿热秽浊郁闭膜原之特有舌象 多见于湿热性质温疫
1.7. 白碱苔
多见于湿热性质温病
1.8. 白砂苔
又称水晶苔 为邪热迅速化燥人胃,苔色未及转黄而津已大伤之象
1.9. 白霉苔
为秽浊之气上泛而胃气衰败之征象
2. 黄苔
2.1. 薄黄苔
润者多为邪热初入气分,津伤不甚; 燥者为气分热盛,津液受伤
2.2. 黄白相兼苔
苔黄白而薄者,为邪热已入气分,表邪尚未尽解; 苔黄白而厚腻者,多是气分湿郁化热之征
2.3. 黄燥苔
为气分邪热炽盛,津伤较重的征象
2.4. 老黄苔
为热结肠腑、阳明腑实之象
2.5. 黄腻苔
分湿热内蕴之象
3. 灰苔
3.1. 灰燥苔
为热结肠腑而阴液大伤之
3.2. 灰腻苔
为温病兼夹痰湿内阻之征象
3.3. 灰滑苔
多为温病后期阳虚内生寒湿之征象
4. 黑苔
4.1. 黑苔焦燥起刺,质地干涩苍老
多为热结肠腑、肾阴耗竭之征象
4.2. 黑苔薄而干燥或焦枯
为温病后期,邪热深入下焦而肾阴耗竭的征象
4.3. 遍舌黑润
为温病兼夹痰湿之征象
4.4. 舌苔干黑,舌质淡白无华
湿温病湿邪化热化燥 深入血分,灼伤肠络 大量便血导致气随血脱时可见
4.5. 黑苔滑润而舌淡不红
为湿温病后期湿胜阳微,转化为寒湿证之征象
辨舌质
1. 红舌
多为邪热渐人营分的征象 温邪在卫分,多舌边尖红,罩有薄白苔; 邪人气分,多红苔黄; 温邪渐入营分则全舌纯红无苔
1.1. 舌尖红赤起刺
多为邪入营血的早期,心火上炎之征
1.2. 舌红有裂纹,或舌中生红点
为心营热毒极盛的表现
1.3. 舌质光红柔嫩
为邪热初退、津伤未复之象
1.4. 舌淡红而干,色不荣润
为温病后期,邪热已退而气阴两虚的征象
2. 绛舌
邪热深入营血的标志
2.1. 舌纯绛鲜泽
为热入心包的征象
2.2. 舌绛而舌面有大红点
为热毒乘心、心火炽盛之征象
2.3. 绛而干燥
为邪入营、营阴耗伤之象
2.4. 舌绛而有黄白苔
为邪热初入营分、卫气分之邪未尽的征象
2.5. 舌绛上罩黏腻苔垢
为营分受热、气分兼夹痰湿或秽浊之征象
2.6. 舌绛光亮如镜
为温病后期,邪热渐退而胃阴衰亡之征象
2.7. 舌绛不鲜,干而枯痿
为温邪深入下焦,肾阴欲竭之象,病情危重
3. 紫舌
营血热毒炽盛 或营热阴竭,素有瘀血,邪热久稽等
3.1. 焦紫起刺
又称杨梅舌 为血分热毒极的征象, 常为动风,动血的先兆
3.2. 紫晦而干
又称猪肝舌 为肝肾阴竭之象,后多不良
3.3. 舌紫而瘀暗
为温病兼夹瘀的征象
验齿
牙齿润燥
光燥如石
多为胃热伤津、肾阴未竭之象 亦有见于温病初起,肺卫郁遏 表气不通,津液不能上布者
燥如枯骨
多见于温病后期真阴耗损之证
齿燥色黑
为邪热深人下焦,肝肾阴伤,虚风渐动之象
齿龈结瓣
紫如干漆
为阳明胃热亢盛动血所致,又称阳血结瓣
黄如酱瓣
为肾阴下竭,阴不敛阳,虚阳载血上浮所致,又称阴血结瓣
温病治疗
温病治则
祛邪扶正
辨证论治
卫气营血治则
三焦治则
吴鞠通提出"治上焦如羽(非轻不举); 治中焦如衡(非平不安); 治下焦如权(非重不沉)"的治疗原则
确立温病治法的依据
审因论治 辨证施治 对症施治
温病主要治法
泄卫透表
温热类温病常见证候辨治
卫分辨治
邪袭肺卫
发热,微恶风寒,无汗或少汗, 头痛,咳嗽,口微渴, 苔薄白欠润,舌边尖红,脉浮数
【治法】辛凉解表,宣肺泄热
【方药】银翘散或桑菊饮
燥热犯卫
【证候】发热,微恶风寒,少汗,干咳或痰少而黏, 咳甚则声音嘶哑,咽干痛,鼻燥热,口微渴, 舌边尖红,苔薄白而干,右脉数大
【治法】辛凉甘润,轻透肺卫
【方药】桑杏汤
气分辨治
1. 邪热壅肺
【证候】身热,汗出,烦渴,咳喘, 或咳痰黄稠,或痰中带血, 或痰呈铁锈色,胸闷胸痛,舌红苔黄,脉数
【治法】清热宣肺,止咳平喘
【方药】麻杏石甘汤
麻黄四两(去节)杏仁五十个(去皮尖) 甘草二两(炙)生石膏半斤(碎,绵裹) 上四味,以水七升,煮麻黄,减二升,去上沫, 内诸药,煮取二升,去宰,温服一升
2. 燥热伤肺
【证候】身热,干咳无痰,气逆而喘,咽喉干燥, 鼻燥,齿燥,胸满胁痛,心烦口渴,舌边尖红赤, 舌苔薄白而燥或薄黄干燥,脉数等
【治法】清肺润燥养阴
【方药】清燥救肺汤
煅石膏二钱五分冬桑叶三钱甘草一钱人参七分 胡麻仁(炒研)一钱分麦冬(去心)一钱二分杏仁(去皮,麸炒) 七分枇杷叶(去毛、蜜炙)-水一碗,煮六分,频频二三次温服
3. 燥干清窍
【证候】身热,口渴,耳鸣, 目赤,龈肿,咽痛,舌红, 苔薄黄而干,脉数
【治法】清宜上焦气分燥热
【方药】翘荷汤
薄荷一钱五分连翘一钱五分 生甘草一钱黑栀皮一钱五分 桔梗三钱绿豆皮二钱水二杯, 煮取一杯,顿服之。日服二剂,甚者日三服
4. 肺燥肠热,络伤咳血
【证候】初起喉痒干咳, 继则因咳甚而痰黏带血, 胸胁牵痛,腹部灼热,大便泄泻, 舌红,苔薄黄而干,脉数
【治法】清热止血,润肺清肠
【方药】阿胶黄芩汤
陈阿胶、青子芩各三钱甜杏仁、生桑皮各二钱 生白芍一钱生甘草八分鲜车前草、甘蔗梢各五钱 先用生糯米一两,开水泡取汁出,代水煎药
5. 肺热发疹
【证候】身热,肌肤发疹,疹点红润, 咳嗽,胸闷,舌红苔薄白,脉数
【治法】宣肺泄热,凉营透疹
【方药】银翘散去豆豉,加细生地、丹皮、大青叶,倍玄参方
连翘一两银花一两苦桔梗六钱薄荷六钱 竹叶四钱生甘草五钱芥穗四钱牛蒡子六钱 细生地四钱大青叶三钱丹皮三钱玄参一两
6. 热灼胸膈
【证候】身热不已,胸膈灼热如焚,烦躁不安, 唇焦咽燥,口渴,口舌生疮,齿龈肿痛, 或大便秘结,舌红,苔黄,脉滑数
【治法】清泄膈热
【方药】凉膈散
川大黄朴硝甘草炙各二十两 山栀仁薄荷叶去梗黄芩各十两 连翘二斤半上粗末,每二钱,水一盏, 入竹叶七片,蜜少许,煎至七分,去滓,食后温服。 小儿可服半钱,更随岁数加减服之。得利下,住服
7. 痰热结胸
【证候】身热面赤,渴欲凉饮,饮不解渴, 得水则呕,胸脱痞满,按之疼痛,便秘, 苔黄滑,脉滑数有力
【治法】清热化痰开结
【方药】小陷胸加枳实汤
黄连二钱瓜蒌三钱枳实二钱半夏五钱 急流水五杯,煮取二杯,分二次服
8. 阳明热炽
【证候】壮热,恶热,汗大出,面目红赤, 渴喜冷饮,苔黄而燥,脉浮洪或滑数
【治法】清热保津
【方药】白虎汤
知母六两石膏一斤(碎)甘草二两,炙粳米六合 上四味,以水一斗,煮米熟汤成,去渣,温服一升,日三服
9. 暑伤津气
【证候】身热心烦,小渡色黄,口渴自汗, 气短而促,肢倦神疲,苔黄干燥,脉虚无力
【治法】清热涤暑,益气生津
【方药】王氏清暑益气汤
西洋参三钱石斛三钱麦冬二钱 黄连八分竹叶三钱荷梗三钱 知母三钱甘草一钱粳米三钱 西瓜翠衣四钱水煎服
10. 热郁少阳
【证候】身热,口苦而渴, 干呕心烦,小便短赤, 胸胁不舒,舌红苔黄,脉弦数
【治法】苦寒清热,宣郁透泄
【方药】黄芩汤加豆豉、玄参方
黄芩三钱芍药三钱甘草(炙) 一钱大枣(擘)三枚水五杯, 煮取八分,三杯。温服一杯,日再服,夜一服
11. 热结肠腑
【证候】身热,腹满便秘,口干唇裂,舌苔焦燥,脉沉细; 或伴见口干咽燥,倦怠少气,撮空摸床,肢体震颤, 目不了了,苔干黄或焦黑,脉沉弱或沉细; 或伴见小便涓滴不畅,溺时疼痛,尿色红赤,时烦渴甚,舌红脉数
【治法】攻下泄热
热结肠腑兼液亏虚者,治宜攻下腑实,滋阴增液;
热结肠腑兼气液两虚者,治宜攻下腑实,补益气阴;
热结肠腑兼小肠热盛者,治宜攻下肠腑热结,清泄小肠邪热
【方药】调胃承气汤、 增液承气汤、 新加黄龙汤、 导赤承气汤
调胃承气汤 大黄四两(去皮,清酒浸)甘草二两(炙)芒硝半斤 上三味叹咀,以水三升,煮取一升,去滓, 内芒硝更上火微煮,令沸,少少温服
增液承气汤 参两麦冬(连心)八钱生地黄八钱 大黄三钱芒硝一钱五分水八杯, 煮取三杯,先服一杯,不知再服
新加黄龙汤 生地黄五钱麦冬(连心)五钱 玄参五钱生大黄三钱芒硝一钱 生甘草二钱人参(另煎)一钱 半当归一钱半海参(洗)二条 姜汁六匙水八杯,煮取三杯, 先服一杯,冲参汁五分,姜汁两匙,顿服之
导赤承气汤 赤芍三钱生地黄五钱生大黄三钱 黄连二钱黄柏二钱芒硝一钱水五杯, 煮取二杯,先服一杯,不下再服
12. 肺热腑实
【证候】潮热便秘,痰涎壅盛, 喘促不宁,苔黄腻或黄滑,脉右寸实大
【治法】宣肺化痰,泄热攻下
【方药】宣白承气汤
生石膏五钱生大黄三钱 杏仁粉二钱瓜蒌皮一钱五分 水五杯,煮取二杯,先服一杯,不知再服
13. 肺燥肠闭
【证候】咳嗽不爽而多痰, 胸腹胀满,大便秘结,舌红而干
【治法】肃肺化痰,润肠通便
【方药】五仁橘皮汤
甜杏仁(研细)三钱松子仁三钱 郁李仁(杵)四钱原桃仁(杵)二钱 柏子仁(杵)二钱橘皮(蜜炙)一钱 半水煎服,日一剂
14. 肺热移肠
【证候】身热,咳嗽,口渴, 下利色黄热臭,肛门灼热, 腹痛而不硬满,苔黄,脉数
【治法】苦寒清热止利
【方药】葛根黄芩黄连汤
葛根半斤甘草(炙)二两 黄芩三两,黄连三两
营分辨治
1. 热灼营阴
【证候】身热夜甚,心烦不寐, 甚或时有澹语,斑疹隐隐, 咽燥口干而反不甚渴饮, 舌质红绛,无苔,脉细数
【治法】清营解毒,透热养阴
【方药】清营汤
犀角三钱生地五钱玄参三钱竹叶心一钱 麦冬三钱丹参二钱黄连一钱五分金银花三钱 连翘(连心用)二钱水八杯,煮取三杯,日三服
2. 热陷心包
【证候】身体灼热,神昏澹语, 或昏愤不语,四肢厥冷,舌蹇, 舌纯绛鲜泽,脉细数
【治法】清心开窍
【方药】清宫汤送服安宫牛黄丸或紫雪丹、至宝丹等
清官汤 玄参心三钱莲子心五分 竹叶卷心二钱连翘心二钱 犀角尖(磨冲)二钱连心麦冬三钱
3. 热入心包兼阳明腑实
【证候】身热,神昏,舌蹇, 肢厥,便秘,腹部按之硬痛, 舌绛,苔黄燥,脉数沉实
【治法】清心开窍,通腑泄热
【方药】牛黄承气汤
4. 热在心营,下移小肠
【证候】身热夜甚,心烦不寐, 口干但不甚渴饮,小便短赤热痛, 舌绛,脉细数
【治法】清心凉营,清泻小肠
【方药】导赤清心汤
鲜生地黄六钱朱茯神二钱细木通五分 原麦冬一钱(辰砂染)粉丹皮二(包煎)三钱 淡竹叶钱半莲子心三十支辰砂染灯心草二十支 莹白童便(冲)一益元散水煎服
5. 热盛动风
【证候】高热不退,头晕胀痛,烦渴, 烦闷躁扰,甚则狂乱,神昏,手足抽搐, 或见颈项强直,角弓反张,舌干红绛,脉弦数
【治法】清热凉肝息风
【方药】羚角钩藤汤
羚羊角片(先煎)一钱五分霜桑叶二 钱川贝(去心)四钱鲜生地黄五钱 双钩藤(后入)三钱滁菊花三钱 茯神木三钱生白芍三钱生甘草八分 鲜竹茹(与羚角片先煎
6. 内闭外脱
【证候】身体灼热,昏愤不语,汗多,蜷卧, 气息短促,舌质红绛少苔,脉细数无力或散大; 甚者身热骤降,烦躁不宁,呼吸浅促,面色苍白, 冷汗淋漓,四肢厥冷,脉细欲绝
【治法】清心开窍,固脱救逆
【方药】生脉散或参附汤合"三宝"
生脉散 人参三钱麦冬(不去心)二钱 五味子一钱水三杯,煮取八分二杯, 分二次服,渣再煎服,脉不敛,再作服,以脉敛为度
血分辨治
热盛动血
【证候】身体灼热,躁扰不安,甚或昏狂澹妄, 斑疹密布,色深红甚或紫黑,或吐血、 蛆血、便血、尿血,舌质深绛,脉数
【治法】凉血散血,清热解毒
【方药】犀角地黄汤
生地黄一两生白芍三钱 丹皮三钱犀角三钱水五杯, 煮取二杯,分二次服,渣再煮一杯服
后期辨治
1. 肺胃阴伤
【证候】低热或不发热,干咳不已或痰少而黏, 口舌干燥而渴,舌干红少苔,脉细数
【治法】滋养肺胃,清涤余邪
【方药】沙参麦冬汤
沙参三钱玉竹二钱生甘草一钱 冬桑叶一钱五分麦冬三钱 生扁豆一钱五分天花粉一钱五分 水五杯,煮取二杯,日再服。 久热久咳者,加地骨皮三钱
2. 胃热阴伤
【证候】身热自汗,面赤,口舌干燥而渴, 虚烦不眠,气短神疲,身重难以转侧, 时时泛恶,纳谷不馨,舌红而干,苔黄而燥,脉细数
【治法】清泄胃热,生津益气
【方药】竹叶石膏汤
石膏一斤半夏(洗)半升麦冬(去心)一升 人参三两甘草(炙)二两粳米半升上七味, 以水一斗,煮取六升,去渣,纳粳米, 煮米熟,汤成去米,温服一升,日三服
3. 阴虚火炽
【证候】身热不甚,心烦不得卧, 舌红,苔黄或薄黑而干,脉细数
【治法】清热降火,育阴安神
【方药】黄连阿胶汤
黄连四钱黄芩一钱阿胶三钱 白芍一钱鸡子黄二枚水八杯, 先煮三物,取三杯,去渣, 纳胶烊尽,再纳鸡子黄搅令相得,日三服
4. 暑伤心肾
【证候】心热烦躁,消渴不已,麻痹, 舌红绛,苔薄黄或薄黑而干,脉细数
【治法】清心泻火,滋肾养液
【方药】连梅汤
黄连二钱乌梅三钱(去核)麦冬三钱(连心) 生地黄三钱阿胶二钱水五杯,煮取二杯, 分二次服。脉虚大而者,加人参
5. 邪留阴分
【证候】夜热早凉,热退无汗, 能食形瘦,舌红苔少,脉沉细略数
【治法】滋阴清热,搜邪透络
【方药】青蒿鳖甲汤
青蒿二钱鳖甲五钱生地黄四钱 知母二钱丹皮三钱水五杯, 煮取二杯,日再服
6. 真阴耗损
【证候】身热不甚,日久不退, 手足心热甚于手足背,口干咽燥, 齿黑,舌质干绛或枯痿,甚则紫晦, 或神倦,耳聋,脉虚软或结代
【治法】滋补肝肾,润养阴液
【方药】加减复脉汤
炙甘草六钱干地黄六钱生白芍六钱 麦冬五钱(不去心)阿胶三钱麻仁三钱 水八杯,煮取八分三杯,分三次服。 剧者加甘草至一两,地黄、白芍各八钱, 麦冬七钱,日三服,夜一服
7. 虚风内动
【证候】低热,手足蠕动,甚或愈疚,两目上视或斜视, 筋惕肉,心悸或心中惰惰大动,其则心中作痛,时时欲脱, 形消神倦,齿黑唇裂,舌干绛或光绛无苔,脉虚细无力
【治法】滋阴息风
【方药】三甲复脉汤或大定风珠
三甲复脉汤 炙甘草六钱干地黄六钱 生白芍六钱麦冬(不去心)五钱 阿胶三钱麻仁三钱生牡蛎五钱 生鳖甲八钱生龟板一两水八杯, 煮取八分三杯,分三次服
大定风珠 生白芍六钱阿胶三钱 生龟板四钱干地黄六钱 麻仁二钱五味子二钱 生牡蛎四钱麦冬(连心)六钱 炙甘草四钱鸡子黄(生用)二枚 生鳖甲四钱水八杯,煮取三杯, 去滓,再入鸡子黄搅令相得,分三次服。 喘加人参;自汗者,加龙骨、人参、小麦; 悸者,加茯神、人参、小麦
湿热类温病常见证候辨治
卫气分辨治
1. 湿遏卫气
【证候】身热不扬,恶寒,午后热显, 无汗或少汗,头痛如裹,身重肢倦, 胸闷院瘩,面色淡黄,口不渴,苔白腻,脉濡缓
【治法】芳香化湿,宣通气机
【方药】霍朴夏苓汤或三仁汤
霍朴夏苓汤 香二钱姜半夏钱半赤苓三钱杏仁三钱 生薏仁四钱蔻仁六分猪苓钱半 泽泻钱半淡豆豉三钱厚朴一钱水煎服
三仁汤 杏仁五钱飞滑石六钱 白通草二钱白蔻仁二钱 竹叶二钱厚朴二钱 半夏五钱甘澜水八碗, 煮取三碗,每服一碗,日三服
2. 暑湿犯表
【证候】身热,微恶风寒,头痛胀重,身重肢节疼楚,微汗, 脘痞,口不渴,舌尖红,苔白腻或微黄腻,脉浮滑数或濡数。 若兼寒者,可见发热恶寒,甚则寒战,无汗,身形拘急, 胸院痞闷,心中烦,时有呕恶,舌苔薄腻,脉象浮弦
【治法】透邪达表,涤暑化湿
【方药】卫分宣湿饮或新加香薰饮
卫分宣湿饮 西香蕾一钱全青蒿钱半 滑石四钱浙茯苓三钱 通草一钱苦杏仁钱半 淡竹叶三十片鲜冬瓜皮一两 鲜荷叶一角水煎服
新加香薰饮 香蕾二钱金银花三钱 鲜扁豆花三钱水五杯, 煮取二杯。先服一杯, 得汗,止后服;不汗,再服; 服尽不汗,再作服
3. 卫气同病
【证候】发热恶寒,头痛,周身酸痛,少汗, 心烦口渴,小便短赤,院痞,苔白腻,脉濡数
【治法】清暑化湿,疏表透邪
【方药】银翘散去牛蒡子、玄参加杏仁、滑石方
银翘散去牛蒡子、玄参加杏仁、滑石方 金银花一两连翘一两苦桔梗六钱薄荷六钱 竹叶四钱淡豆豉五钱杏仁六钱飞滑石一两
气分辨治
1. 湿热阻闭中上焦
【证候】身热不扬,胸闷院痞呕恶,甚则胸中窒塞、 脱腹绞痛,烦躁,目昏神乱,舌苔白腻或黄腻,脉濡数
【治法】理气化湿,辛通开闭
【方药】薛氏辛通开闭方
草果槟榔鲜菖蒲芫荽 六一散皂角地浆水煎服
2. 湿热阻肺
【证候】发热,或见胸闷、肮胀, 咳嗽痰多色黄,甚则喘促,苔黄腻或白腻,脉滑数
【治法】轻宣肺气,化痰利窍
【方药】千金苇茎汤加杏仁、滑石方
苇茎(五钱)薏苡仁(五钱)桃仁(二钱)冬瓜仁(二钱) 滑石(三钱)杏仁(三钱)水八杯,煮取三杯,分三次服
3. 湿热遏阻膜原
【证候】寒热往来,寒甚热微,身痛有汗, 手足沉重,呕逆胀满,舌苔白厚腻浊或如积粉,脉缓
【治法】疏利透达膜原湿热
【方药】达原饮或雷氏宣透膜原法
达原饮 槟榔二钱厚朴一钱草果仁五分 知母一钱芍药一钱黄芩一钱 甘草五分上用水二盅,煎八分,午后温服
雷氏宣透膜原法 厚朴一钱(姜制)槟榔一钱五分 草果仁八分(煨)黄芩一钱 粉甘草五分香叶一钱半夏一钱五分(姜制) 加生姜三片为引,水煎服
4. 湿重热轻,困阻中焦
【证候】身热不扬,脱痞腹胀,恶心呕吐, 口不渴,或渴而不欲饮,或渴喜热饮, 大便溏泄,小便浑浊,苔白腻,脉濡缓
【治法】芳香化浊,燥湿运脾
【方药】雷氏芳香化浊法
霍香叶一钱佩兰叶一钱陈广皮一钱五分 制半夏一钱五分大腹皮(酒洗)一钱 厚朴(姜汁炒)八分,加鲜荷叶三钱为引,水煎服
5. 湿浊上蒙,泌别失职
【证候】热蒸头胀,呕逆神迷,小便不通,渴不多饮,舌苔白腻
【治法】先于芳香开窍,继予淡渗利湿
【方药】茯苓皮汤送服苏合香丸
茯苓皮汤 茯苓皮五钱生薏苡仁五钱 猪苓三钱大腹皮三钱 白通草三钱淡竹叶二钱水八杯, 煮取三杯,分三次服
苏合香丸 白术青木香乌犀屑香附子(炒,去毛) 朱砂(研,水飞)诃黎勒白檀香安息香(别为末,用无灰酒一升熬膏) 沉香麝香(研)丁香华芳龙脑(研)苏合香油(入安息香膏内)乳香(别研)
6. 湿阻肠道,传导失司
【证候】少腹硬满,大便不通,神识如蒙,苔垢腻
【治法】宣通气机,清化湿浊
【方药】宣清导浊汤
宣清导浊汤 猪苓五钱茯苓五钱 寒水石六钱晚蚕砂四钱 皂英子(去皮)三钱 水五杯,煮成二杯,分二次服, 以大便通快为度
7. 湿热并重,困阻中焦
【证候】发热,汗出不解,口渴不欲多饮, 院痞呕恶,心中烦闷,便溏色黄, 小便短赤,苔黄腻,脉滑或濡数
【治法】辛开苦降,燥湿清热
【方药】王氏连朴饮
制厚朴二钱川连(姜汁炒)、 石菖蒲、制半夏各一钱香豉(炒)、 焦栀各三钱芦根二两水煎,温服
8. 湿热并重,肺胃不和
【证候】呕恶不止,甚则昼夜不宁, 烦闷欲死,舌红苔黄腻,脉滑数
【治法】清化湿热,降逆顺气
【方药】黄连苏叶汤饮
黄连苏叶汤饮 川连三四分 苏叶二三分
9. 湿热蕴毒
【证候】发热口渴,胸痞腹胀,肢酸倦怠, 咽肿,溺赤,或身目发黄,苔黄腻,脉滑数
【治法】清热化湿,解毒利咽
【方药】甘露消毒丹
飞滑石十五两绵茵陈十一两 淡黄芩十两石菖蒲六两 川贝母、木通各五两灌香、 射干、连翘、薄荷、白豆蔻各四两
10. 湿热酿痰,蒙蔽心包
【证候】身热不退,朝轻暮重, 神识昏蒙,时清时昧,似清似昧, 时或澹语,舌苔黄腻,脉濡滑而数
【治法】清热化湿,豁痰开窍
【方药】菖蒲郁金汤合苏合香丸或至宝丹
菖蒲郁金汤 鲜石菖蒲三钱广郁金一钱 炒栀子三钱青连翘二钱 灯心二钱鲜竹叶三钱粉丹皮二钱 淡竹沥(冲)五钱细木通钱半 紫金片(冲)五分水煎服
11. 湿热阻滞经络
【证候】发热,寒战,肢节烦痛, 肢体重着或肿,脱痞便溏,面色淡黄而暗, 舌暗苔腻灰滞或黄腻,脉濡数
【治法】清热利湿,宣通经络
【方药】宣痹汤
宣痹汤 防已(五钱)杏仁(五钱)滑石(五钱) 连翘(三钱)山栀(三钱)薏苡(五钱) 半夏(醋炒,三钱)晚蚕砂(三钱) 赤小豆皮(三钱 )水八杯,煮取三杯,分温三服
12. 热重湿轻,蕴阻中焦
【证候】壮热面赤,口渴汗多, 烦躁气粗,脱痞身重,舌苔黄微腻,脉滑数
【治法】清泄阳明胃热,兼化太阴脾湿
【方药】白虎加苍术汤
白虎加苍术汤 石膏一斤知母六两 甘草(炙)二两 粳米三两苍术三两
13. 暑湿弥漫三焦
【证候】身热面赤,耳聋眩晕,咳痰带血, 不甚渴饮,胸闷腕痞,恶心呕吐,小便短赤, 下利稀水,舌质红赤,苔黄腻,脉滑数
【治法】清热利湿,宣通三焦
【方药】三石汤
三石汤 飞滑石三钱生石膏五钱 寒水石三钱杏仁三钱 竹茹(炒)二钱银花(花露更妙)三钱 金汁(冲)一酒杯白通草二钱
14. 暑湿积滞,搏结肠腑
【证候】身热稽留,胸腹灼热,呕恶, 脘痞腹胀,便溏不爽,色黄如酱,苔黄垢腻,脉滑数
【治法】导滞通下,清热化湿
【方药】枳实导滞汤
枳实导滞汤 小枳实二钱生大黄(酒洗)钱半 山楂三钱槟榔钱半薄川朴钱半 小川连六分六曲三钱青连翘钱半 老紫草三钱细木通八分生甘草五分
15. 暑湿郁阻少阳
【证候】寒热似疟,身热午后较甚,入暮尤剧, 天明得汗诸症稍减,但胸腹灼热不除, 口渴心烦,院痞,苔黄白而腻,脉弦数
【治法】清泄少阳,分消湿热
【方药】蒿芩清胆汤
蒿芩清胆汤 青蒿脑钱半至二钱淡竹茹三钱 仙半夏钱半赤茯苓三钱青子芩钱半至三钱 生积壳钱半陈广皮钱半碧玉散(包)三钱
16. 湿热内留,木火上逆
【证候】身热,口苦咽干,呕吐清水或痰涎, 目眩耳鸣,胸满脱痞,舌红苔黄腻,脉弦滑数
【治法】清胆降逆,涤痰化浊
【方药】温胆汤加瓜蒌、碧玉散
温胆汤加瓜蒌、碧玉散 半夏竹茹枳实橘皮 甘草茯苓瓜蒌青黛滑石
营血分辨治
1. 暑湿内陷心营
【证候】灼热烦躁,目合耳聋,神识不清, 时有澹语,或四肢抽搐,舌绛苔黄或黄腻,脉滑数
【治法】清心化湿,开闭通窍
【方药】清营汤合六一散,送服至宝丹
六一散 桂府腻白滑石六两 甘草一两
2. 湿热化燥入血
【证候】灼热烦躁,便下鲜血, 或吐血、血、发斑,舌质红绛而干,脉细数
【治法】清火解毒,凉血止血
【方药】犀角地黄汤合黄连解毒汤加味
黄连解毒汤 黄连三两黄芩黄柏各二两 栀子十四枚(擘)上四味切, 以水六升,煮取二升,分二服
后期辨治
1. 余湿未净
【证候】身热已退或有低热,院中微闷, 知饥不食,苔薄腻,脉象濡弱或缓
【治法】轻清芳化,涤除余湿
【方药】薛氏五叶芦根汤
薛氏五叶芦根汤 霍香叶佩兰叶鲜荷叶 枇杷叶薄荷叶芦尖冬瓜仁
2. 暑湿未净,蒙扰清阳
【证候】热未除,头目不清,昏眩微胀, 口渴不甚,舌淡红,苔薄腻,脉濡
【方药】清络饮
清络饮 鲜荷叶边二钱鲜银花二钱 西瓜翠衣二钱鲜扁豆花一枝 丝瓜皮二钱鲜竹叶心水二杯, 煮取一杯,日二服
3. 余邪留扰,气阴两伤
【证候】低热或身无发热,口渴唇燥, 神思不清,倦语,不思饮食,舌红苔少,脉虚数
【治法】清泄余热,扶中益虚
【方药】薛氏参麦汤
薛氏参麦汤 麦冬石斛木瓜生甘草 生谷芽鲜莲子
4. 暑湿伤气
【证候】身热自汗,心烦口渴,胸闷气短, 四肢困倦,神疲乏力,小便短赤,大便溏薄, 舌苔腻,脉大无力或濡滑带数
【治法】清暑化湿,培元和中
【方药】东垣清暑益气汤
东垣清暑益气汤 黄芪一钱(汗少减五分)苍术(浸,去皮)一钱 人参(去芦)五分升麻一钱橘皮五分白术五分 泽泻五分黄柏(酒洗,去皮)二分或三分 麦门冬(去心)三分青皮(去白)二分半 葛根二分当归身三分六曲(炒黄)五分 五味子九枚炙甘草三分
5. 湿胜阳微
【证候】身冷汗泄,胸痞,口渴不欲饮, 或渴喜热饮,苔白腻,脉细缓; 或形寒神疲,心悸头晕,面浮肢肿, 小便短少,舌淡苔白,脉象沉细
【治法】温肾健脾,扶阳逐湿
【方药】薛氏扶阳逐湿汤或真武汤
薛氏扶阳逐湿汤 人参附子白术益智仁茯苓
真武汤 茯苓三两芍药三两生姜三两(切) 白术二两附子一枚(炮 )